البته نباید تصور کرد این لایه ها صرفاً در کنار هم قرار می گیرند یا به هر طریقی ممکن است باهم مجاور شوند، بلکه باید گفت این لایه ها، هم سازمان درونی دارند و هم سازمان بیرونی و براساس روابط و نظم به خصوصی شکل می گیرند و بر یکدیگر تأثیر می گذارند؛ به بیان دیگر، در اینجا از یک سو با روابط درون رمزگانی روبه رو هستیم که نظام ارزشی نشانه های هر رمزگان را تعیین می کنند و پیوسته متأثر از لایه های متنی که تولید می شوند، متغیرند و از سوی دیگر با روابط بینارمزگانی (بینامتنی) که تأثیر متقابل بین رمزگان ها را درپی دارد. بنابراین، روابط درون متنی ساختار درونی هر لایه ای از متن را تعریف می کند و روابط بینامتنی که بیانگر تأثیر متقابل لایه های متنی بر یکدیگر است، ساختار بیرونی هر لایه را مشخص می سازد (سجودی، 1383،ص162).

دربارة قرآن کریم نیز، لایه ها و دلالت های نص آن، هم سازمان درونی دارند و هم سازمان بیرونی. سازمان درونی آن، صرفاً در درون متن و با توجه به روابط درون متنی شکل می گیرد؛ از این نظر، هر لایه از نص قرآن کریم لایه های متعدد درونی دارد که در رابطة طولی با هم قرار داشته، براساس روابط درون متنی، کشف می شوند؛ اما سازمان بیرونی آن با توجه به روابط بینامتنی میان نص و دیگر متن ها و رمزگان های مختلف ظهور می یابد. از این نظر نیز، متن قرآن کریم سطوح مختلف معنایی دارد که در رابطة عرضی با یکدیگر قرار دارند. در ادامه تفصیل هریک از این دو سازمان در نظام قرآن کریم ارائه خواهد شد.

نشانه شناسی لایه ای آیات قرآن کریم

1. تعدد لایه های دلالی (کشف ساختار سلسله مراتبی درونی هر لایه با کمک روابط درون متنی)

همان گونه که پیش تر بازگو شد، متنْ شبکه ای باز از لایه های متنی متعدد است. ساختار درونی هر لایه که از دلالت ها و معانی متعددی تشکیل شده است و به عنوان معانی طولی متن به شمار می آید، براساس روابط درون متنی آن کشف می شود.

یکی از ویژگی های روابط درون متنی، تشابک دلالت هاست که از ویژگی های نشانه شناختی قرآن کریم نیز محسوب می شود. اکو با مبنا قرار دادن نظریة متز بیان می کند که در هر ارتباطی (به جز موارد نادر) ما نه با پیام که با متن سروکار داریم. متن نیز، حاصل هم زیستی رمزگان های (اصلی و فرعی) بسیاری است که در تعامل و تقابل با یکدیگر و نیز تأثیرپذیری از نشانه های نص، لایه های متعددی را برای فهم متن تشکیل می دهند؛ بدین ترتیب خواننده، کل یک عبارت از متن را با رجوع به رمزگان های موجود در آن دریافت می کند. بسیاری از زبان شناسان همانند گرماس و یلمسلو نیز، زبان را کلّیتی متنی می انگارند که به کمک تجزیه و تحلیل می توان آن را به لایه های مختلف تقسیم کرد (دینه سن، 1380، ص115).

مراتب دلالت نشانه شناختی متن

مرتبة نخست، دلالت مستقیم: در این سطح، نشانه شامل یک دالّ و یک مدلول است؛ دلالت ضمنی، دومین مرتبة دلالتی است که نشانه های (دالّ و مدلول های) مستقیم را به عنوان دالّ خود در نظر می گیرد و یک مدلول اضافی به آن الصاق می کند. مرتبه های دلالتی، یعنی همان دلالت مستقیم و ضمنی، با هم ترکیب می شوند تا ایدئولوژی ای به وجود آورند که به عنوان عضو سوم سلسله مراتب دلالت معرفی شده است (چندلر، 1387، ص217-212؛ گیرو،1380، ص47؛ بارت، 1370، ص122). بدین طریق، مجموعه مدلولات یک نظام متنی کارکرد های نشانه شناختی گسترده ای به وجود می آورند که نه تنها با یکدیگر ارتباط، بلکه در بخش هایی اشتراک نیز پیدا می کنند (دینه سن، 1380، ص117-116؛ گیرو، 1380، ص48). توصیف ایدئولوژیک نیز تنها بر همین اساس، به عنوان یک توصیف کلی و مشترک برای همة نظام های هم زمان، قابل پیش بینی است (بارت، 1370، ص61).^[1]

در اینجا دو نکتة بسیار مهم به چشم می خورد که در نشانه شناختی لایه ای، نقش چشمگیری دارد: نخست اینکه دلالت مستقیم به زنجیره ای از دلالت های ضمنی می انجامد و خود یک معنای متضمن و ابتدایی است و دوم اینکه، ترکیب دلالت های ضمنی و مستقیم، ایجاد ایدئولوژی می کند. ایدئولوژی نه در معنای سیاسی یا اعتقادی، بلکه به عنوان یک دیدگاه کلی که فضای کلی حاکم بر متن را شکل می دهد. توجه به این ایدئولوژی، سبب می شود که خواننده بازخورد هم زمانی متن را در دوران امروز درک کند و به دنبال جست وجوی این دلیل برآید که چه چیز باعث می شود متنی متعلق به قرن ها پیش، امروز نیز بازبینی شود و توجه مخاطبان را به خود برانگیزد (کریمی و همکاران، 1391، ص4). این ویژگی به طور گسترد ه ای تنها در قرآن کریم مشاهده می شود و در متون دیگر به اندازه قرآن وجود ندارد.

این نوع تشابک و وحدت شبکه ای نه تنها در میان آیات مختلف، بلکه در میان بخش های گوناگون یک آیه نیز، وجود دارد که روابط هم نشینی و جانشینی، در نشانه شناسی لایه ای این بخش از متن، اهمیت ویژه ای دارد و اساس دریافت و تفسیر لایه های دلالی متون تلقی می شود. درواقع روابط هم نشینی شیوه های متفاوتی است که عناصر درون یک آیه یا جمله از متن را به هم می پیوندد. نشانه ها از الگوهای جانشین انتخاب می شوند و براساس قواعدی (معنایی، نحوی) در کنار هم قرار می گیرند و سرانجام جمله یا آیه و درنهایت متن را تشکیل می دهند. در حقیقت، با مطالعة روابط هم نشین به قراردادها یا قواعد ترکیب دست می یابیم که در زیربنای تولید و تفسیر متون قرار دارند. روابط هم نشین اهمیت روابط جزء به کل را نمایان می سازند همانند سخن سوسور که این نکته را تأکید می کند: کل وابسته به اجزا است و اجزا وابسته به کل.

برای تبیین ساختار درونی لایه های نص قرآن کریم، می توان از این آیه یاد کرد: وَاعْبُدُواْ اللَّهَ وَلَا تُشرِکُواْ بِهِ شَیئا (نساء: 36). معانی طولی یا لایه های درونی که به واسطه روابط هم نشینی و جانشینی و نیز توجه به شبکه های به هم پیوسته و رمزگان های موجود در دیگر آیات قرآن کریم در محور عمودی از این آیه فهمیده می شوند عبارت اند از:

1. نباید بت ها را پرستید؛ 2. اطاعت از غیرخدا (همانند شیطان) و خضوع و فروتنی در برابر آن، ممنوع است (یس:60)؛ 3. همان گونه که از غیر نباید اطاعت کرد، از خواسته های نفس نیز در برابر خدا نباید پیروی نمود (جاثیه:23)؛ 4. در هیچ حال، نباید از خدا غفلت و به غیر او التفات داشت (اعراف:179).

هریک از معانی یادشده، معانی طولی آیه است که از دیگر آیات قرآن کریم به دست می آیند. علامه طباطبایی برای تبیین آنها، به تحلیل سرشت زبانِ دین می پردازد و اینکه دین چاره ای جز این ندارد که برای بیان حقایق عالی و فراتر از فهم عامة مردم از این جنبه کمک بگیرد (طباطبایی، بی تا، ص32-30).

در مثال دیگری، می توان آیة زیرا را مثال زد: الَّذینَ آمَنُوا وَلَمْ یلْبِسُوا إیمانَهُمْ بِظُلْمٍ اُولئِکَ لَهُمُ الْأمْنُ وَهُمْ مُهْتَدُونَ (انعام:82) که معانی طولی یا لایه های درونی که در محور عمودی از این آیه فهمیده می شوند عبارت اند از:

1. ایمان زمانی اثر خود را بروز می دهد که با بت پرستی (شرک جلی)، آلوده نشده باشد؛^[2]

2. کوتاهى در انجام وظایف بندگی (شرک خفی)^[3] نیز، ایمان را متزلزل و از آثار آن خواهد کاست (یوسف: 106)؛

3. هرگونه غفلت از یاد خداوند،^[4] خار راه محبت حق است و آدمی را از قرب الهی دور می سازد.

از نظر علامه طباطبایی و دیگر مفسران، ایمان در آیة یادشده یعنی در الذین امنوا، مطلق ایمان به ربوبیت خداست؛ بنابراین برحسب سلسله مراتب آنْ ظلم، امنیت و اهتداء نیز، متفاوت می شوند (طباطبایی، 1417، ج7، ص202؛ طیب، 1378، ج 1، ص140-137و اکثر مفسران). براین اساس، آیه به طور کلى چنین نتیجه مى‏دهد که امنیت و اهتداء فقط بر ایمانى مترتب مى‏شود که صاحبش از جمیع این انواع، برکنار باشد ألا إِنَّ أوْلِیاءَ اللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَلا هُمْ یحْزَنُون (یونس:62). بدیهی است هراندازه تقواى شخص و معرفت او به مقام پروردگارش بیشتر باشد، به معناهای عمیق تر راه خواهد یافت و متناسب با آن، از انواع شرک جلی و خفی و اساساً هرگونه غفلت از یاد خداوند دوری خواهد گزید (همان، ص204-201؛ صادقی تهرانی، 1365، ج10، ص188؛ امین اصفهانی،1361، ج1، ص60؛ طیب، 1378، ج5، ص126).

بیان این نکته ضروری است که دو نوع گسترش دلالی که حاصل روابط درون متنی و غور در ساختار درونی هر لایه است، در آیات مشاهده می شود: گسترش مصداقی و گسترش مفهومی. در گسترش مصداقی، آیات در طول زمان مصادیق و موارد جدیدی می یابند. علامه طباطبایی نیز در یکی از دو معنای جری به این صورت نظر دارد. در گسترش مفهومی نیز، آیات در طول زمان، دلالت ها و معانی جدیدی می یابند؛ درنتیجه نوعی تعدد دلالی و معنایی هم با گذشت زمان در آیات پیدا می شود. این دلالت ها نافی یکدیگر نیستند (قائمی نیا، 1389، ص308)، البته یافتن دلالت ها و معانی جدید در طول زمان ـ دست کم در قرآن کریم ـ به معنای ایجاد معانی جدیدی که پدیدآورنده به آن توجه نداشته باشد، نیست؛ بلکه در طول زمان بر اثر عوامل گوناگون مانند تدبرِ بیشتر در متن آیات و کشف حقایقی مرتبط با مضمون برخی آیات، ممکن است لایه ها یا دقایقی از معنای متن کشف شود که گذشتگان به آن توجه نداشته اند؛ ازاین رو می توان پی بردن به این لایه ها یا دلالت های درونی و مخفی آیات را از نظر مخاطبان نوعی گسترش مفهومی یا دلالی آیات تلقی کرد.

باید توجه داشت کشف این ساختار سلسله مراتبی درون متن، اگر از حد قواعد فهم محاوره عقلایی فراتر رود و از سنخ شهود اهل معرفت باشد، تنها از معصومان علیه السلام پذیرفته خواهد بود و از دیگر مفسران، چنین علمی تنها برای خود ایشان یقینی و معتبر است و اگر در مقدمات آن، قصور یا تقصیری رخ نداده باشد، برای دیگران فقط درحد احتمال اعتبار دارد (بابایی، 1385، ص376-375).

اما نکتة اصلی در کشف مراتب دلالتی متن، نه ایده های پنهان بر اثر، بل شیوة گنجاندن آنها در متن و نحوة استخراج آنهاست. این موضوع بدان سبب اهمیت دارد که ایدة گفت وگوی با متن که در مباحث هرمنوتیک مدرن (هرمنوتیک فلسفی) رواج بسیار یافته است، از نظر برخی پژوهشگران با مباحث نشانه شناسی لایه های درونی متن تداخل می یابد و به نظر می رسد مرز جدایی این دو، همواره روشن نیست (احمدی، 1371، ص205). درحالی که ایدة گفت وگوی با متن، بر این فرض استوار است که هر متن، همواره حرف هایی دارد که از ما پنهان است و مخاطب متن، معناهای متن را می آفریند. براساس این ایده، معنا یا معناهای پنهانِ اثر، مواردی مادی نیستند که یک بار و برای همیشه کشف شوند. گونه ای راهنماهای به معناهای یکدیگرند که چون به آنها دست یابیم، سرنخ مواد پنهان دیگر را می یابیم و می بینیم که پژوهش ما، نهایت ندارد (همان، ص204).

بارت نیز در کتاب امپراطوری نشانه ها، به این نکته اشاره می کند و معتقد است هیچ معنای مستقل و اصیلی که مد نظر مؤلف باشد، وجود ندارد و خواننده است که آنچه دوست دارد، به طور فعالانه و نه منفعل، از متن برداشت می کند (بارت، 1970م، ص18). به همین دلیل، هرمنوتیک مدرن (هرمنوتیک فلسفی) ذهنیت گراست و به نسبیت در فهم می انجامد.^[5] این درحالی است که در نشانه شناسی تمرکز نه بر ماهیت فهم که روی ماهیت متعلق فهم است و با توجه به فرایند دلالت نشانه شناس لایه ای، متن را به مثابه ای دوّال ناظر به واقع می بیند و با ابزار و قواعد نشانه شناختی زوایای پنهان و لایه های درونی آن را آشکار می سازد؛ ازاین رو نشانه شناسی درمقابل هرمنوتیک مدرن عینیت گراست (قائمی نیا، 1389، ص52-53). البته این بدان معنا نیست که نشانه شناسی نقش خواننده را در خوانش و تفسیر متن نادیده می گیرد؛ زیرا رابطة معارف خواننده با متن رابطة فعلیت بخشی است و خواننده در پرتوی استنطاق متن و پرسش مبتنی بر معارف خود، استعداد ها و قابلیت های متن را به فعلیت می رساند (همان).

اگر در خوانش هرمنوتیکی لایه های متن، مفسر باید با استنطاق و به کمک پیش فرض ها و پیش فهم های خود به تفسیر متون و استخراج لایه های مختلف آن بپردازد، در نشانه شناسی لایه ای، مفسر نخست باید مبادی ثابتی که برای تفسیر متون لازم است فرا گرفته، سپس به مطالعة متون بپردازد؛ به همین دلیل، کشف لایه های مختلف در نشانه شناسی لایه ای، عقلانی و روش مند است و براساس قواعد مخصوص به خود انجام می گیرد.

2. تعدد سطوح دلالی (کشف لایه های برون نصی با کمک روابط برون متنی)

این پرسش همواره مطرح می شود که آیا فهم نص، صرفاً فعالیتی درونی است که با رجوع به رمزگان های موجود در متن و توجه به محورهای هم نشینی و جانشینی و کشف روابط پیچیدة موجود میان آیات پایان یابد؟ یا نه، مفسر برای فهم نص باید در فضای بیرون از نص نیز سیر کند و ارتباط دیگر متون را با نص در نظر بگیرد؟

از نظر طرف داران نشانه شناسی لایه ای، فهم نص تنها یک فعالیت درونی نیست، بلکه مفسر برای فهم نص باید به یک سری فعالیت های بیرونی نیز بپردازد و در فضای بیرون از نص نیز سیر کند؛ بنابراین، نص علاوه بر طبقات مختلف دلالی، سطوح مختلف دلالی نیز دارد: دلالت های فلسفی، علمی، فقهی، کلامی، روایی و... هریک از این نوع دلالت ها به سطح خاصی تعلق دارند و از این نظر نص، سطوح مختلف دلالی دارد.

درحقیقت، با کاربرد نشانه شناسی لایه ای در فهم نص قرآن کریم، نه تنها فلسفه، کلام، عرفان، علوم و... در فهم قرآن کنار نمی روند، بلکه جایگاه هریک از آنها در فهم نص روشن می شود و همة آنها در چارچوبی جامع نگریسته و بررسی می شوند. فوکو در این باره می نویسد: حد کتاب هرگز به وضوح روشن نیست؛ ورای عنوان، سطرهای نخستین و نقطة پایانی، ورای ترکیب بندی درونی شکل خودانگیخته اش، کتاب در درون نظامی از ارجاعات به کتاب های دیگر، متن های دیگر، جمله های دیگر گرفتار است و گره ای است در دل شبکه ای (سجودی، 1383، ص161)؛ به همین سبب یکی از مهم ترین وظایف مفسر، تعیین رابطة نص قرآن با دیگر متون است.

بنابراین، برای کشف لایه های برون نصی، خواننده باید تا اندازه ای در فضای بیرون از نص نیز سیر کند و با کمک روابط بینامتنی و استمداد از رمزگان های مختلف، از هر متن مرتبط با نص برای فعلیت بخشی به استعدادهای آن کمک بگیرد. سپس برای اینکه از دستاوردهای حرکت در بیرون از فضای نص اطمینان خاطر یابد، باید به روابط درون نص نیز توجه کند؛ بدین ترتیب، استعدادهای متن شکوفا شده، به فعلیت می رسد.

البته شکل گیری دلالت های جدید برای متن، هرگز به معنای بی ضابطه بودن آنها نیست؛ چراکه هر معرفتی مهمان هر نصی، ازجمله نص قرآن کریم نمی شود. متن تنها به معارفی روی خوش نشان می دهد که تناسب ویژه ای با آن دارند. هر معرفتی هم نمی تواند استعدادهای نص را به فعلیت برساند؛ چه بسا از هزاران معرفت که در فضای متن وارد می شوند (مخصوصاً نص قرآن کریم) یکی ادامة بقا نیابد. یافتن ضوابط این ادامه حیات و بقا بسیار دشوار است، اما بی ضابطه نیست.

اما کارکردها و نقش های روابط بینامتنی در تفسیر فراوان است و نمی توان برای آنها محدودیتی قائل شد یا فهرست کاملی از آنها به دست داد؛ از همین رو، در ادامه تنها به ذکر نمونه ای از تفسیر قرآن اکتفا می شود که مفسران در آن به بررسی روابط بینامتنی پرداخته اند:

برای کشف لایه های برون نصی، گاهی می توان با کمک روابط بینامتنی، قیود پنهان معنا را آشکار نمود. متون علمی ازجمله متونی اند که می توانند چنین کارکردی داشته باشند. یکی از این موارد، متون نجومی است که در تفسیر آیة زیر، کانون توجه مفسران قرار گرفته است: وَالْأرْضَ مَدَدْنَاهَا وَألْقَینَا فِیهَا رَوَاسىَ وَأنبَتْنَا فِیهَا مِن کلِّ زَوْجِ بَهِیج‏ (ق: 7).

برخی مفسران به این نکته اشاره کرده اند که معنای مد بسط دادن و گسترانیدن است (طباطبایی، 1417، ج18، ص340). هنگام نزول آیه، مشکلی در فهم آن برای عقول مردم عصر نزول وجود نداشت، اما با پیشرفت علم و اثبات کروی بودن زمین، برخی آیة یادشده را با علم در تعارض دانستند (میبدی، 1371، ج9، ص277)؛ زیرا بسط زمین، بر مسطح بودن آن دلالت دارد. در حل این تعارض گفته اند که مراد آیه این نیست که زمین به صورت مطلق مبسوط و مسطح است و کروی نیست، بلکه مراد خداوند این است که در هر مکانی از زمین، آن را مبسوط می بینید، یعنی شخص در هر مکانی از زمین بایستد، آن را مسطح می بیند که این حقیقت، نه تنها با علم در تعارض نیست، بلکه تنها با کروی بودن زمین، سازگار و هم خوان است. اگر زمین، مربع مکعب یا چندوجهی بود، در همة مناطق مسطح به نظر نمی آمد. خلاصه، برای اینکه زمین در برابر دید ما مبسوط و مسطح باشد، باید کروی باشد. براین اساس، آیه به طور ضمنی بر کروی بودن زمین نیز، دلالت دارد (آلوسی، 1415، ج 13، ص326).

بنابراین با کمک نشانه شناسی لایه ای و توجه به روابط بینامتنی (علم نجوم) آشکار می شود که آیه قیود پنهان دارد و در اصل مناطق مختلف زمین مراد است و این نکته تنها با
کروی بودن زمین هم خوانی دارد.

دانش شناختی

اکنون می توان این بحث را مطرح کرد که انسان چگونه می تواند به رمزگان ها (چه درون متنی و چه برون متنی) و نظام های حاکم بر آنها راه یابد؟ یا به دیگر بیان، امکانات رمزی آنها را بازشناسد و در فهم لایه های مختلف متن، آنها را به کار گیرد؟

در نشانه شناسی لایه ای نیز اعتقاد بر آن است که تا زمانی که خواننده به دانش شناختی مربوط که با تعامل میان رمزگان های موجود در سطح زبان و رمزگانی که در متن تجلی می کند، مجهز نباشد، نمی تواند به دریافت های صحیح و مناسب با متن راه یابد. مخاطب باید این اطلاع یا دانش را کسب کرده باشد؛ در غیر این صورت، حتی مجهز بودن به رمزگان زبان متن نیز، به او کمک چندانی نمی کند (سجودی، 1383، ص198-197)؛^[6] مثلاً در کشف لایه های درونی متن، که براساس رمزگان های موجود در آن انجام می گیرد، افراد با یکدیگر متفاوت اند، زیرا فهم همة لایه ها برای همه افراد، یک سان نیست و بسته به ظرفیت و حالات و استعدادهای درونی افراد، کشف لایه های درونی نص، در میان افراد مختلف، متفاوت است و توانایی خاصی می طلبد. چنانچه در تفسیر جملة أمْ عَلى‏ قُلُوبٍ أقْفالُها ذیل آیة أفَلَا یتَدَبَّرُونَ الْقُرْءَانَ أمْ عَلىَ‏ قُلُوبٍ أقْفَالُهَا (محمد:24) از امام صادق علیه السلام چنین نقل شده است: براى تو قلبى است و گوش هایى که (راه نفوذ در آن است) و خداوند هرگاه بخواهد بنده‏اى را (به خاطر تقوایش) هدایت کند، گوش هاى قلب او را مى‏گشاید، و هنگامى که غیر از این بخواهد بر گوش هاى قلبش مهر مى‏نهد، به گونه‏اى که هرگز اصلاح نخواهد شد، و این معناى سخن خداوند است أمْ عَلى‏ قُلُوبٍ أقْفالُها (عروسی حویزی، 1415، ج5، ص41).

آنچه از شرایط مفسر به اخلاص، ایمان، عمل صالح، تقوا و نظایر آنها تعبیر می شود و نیز آنچه برخی مفسران و دانشمندان علوم قرآنی در منابع تفسیر به عنوان واردات قلبی، الهامات، شهود عرفانی و... مطرح می کنند، شرایط، زمینه ها و مقدمات راه یابی به این بخش از متن یعنی لایه های درونی آن به شمار می آید.

به منظور کشف لایه های برون نصی نیز، که با کمک روابط برون متنی، انجام می گیرد، تا زمانی که خواننده با دیگر رمزگان های مرتبط با متن آشنا نباشد، نمی تواند به دریافت های صحیح و مناسب با متن راه یابد؛ برای نمونه، مفسری که با متون فلسفی آشنا نیست، هر اندازه هم به روابط درون نصی توجه کند، هرگز نمی تواند به لوازم و دلالت های فلسفی آیات دست یابد. دلالت های گوناگون نص در فضای متون مختلف شکوفا می شوند و هرقدر آشنایی مفسر با آنها بیشتر باشد، به همان اندازه امکان این کار فراهم می آید که به دلالت های بینامتنی نص دست یابد.

بنابراین، برای کشف لایه های مختلف کلام الهی (چه درونی و چه بیرونی) و استنباط صحیح مراد خداوند، مفسر باید از دانش شناختی لازم (چه توانمندی های روحی و چه توانمندی های علمی) برخوردار باشد تا بتواند در پرتو آن، توانمندی لازم برای تفسیر قرآن را برطبق قواعد آن به دست آورد (بابایی، 1385، ص318). اهمیت آشنایی با دانش شناختی تا اندازه ای است که بسیاری از دانشمندان علوم قرآنی همانند سیوطی، زرکشی و نیز بیشتر مفسران در مقدمة تفاسیر خود به این موضوع پرداخته اند و هریک به فراخور تبحر و تخصص خود، ضرورت بهره مندی از این دانش های شناختی و نیز کمیت و نقش هریک را کانون بحث و تذکر قرار داده اند.

در پایان باید به این نکته نیز اشاره کرد که نظام های رمزگان در تعاملی دوسویه توسط دانش شناختی گسترش می یابند و خود به بسط و گسترش آن دانش نیز، کمک می کنند (سجودی، 1383، ص198)؛ مثلاً در تفسیر قرآن کریم، ممکن است مفسری که از علم رجال و درایه و اصول آگاهی ندارد، به خطا از روایتی که به دلیل ضعف سند یا دلالت، شرایط لازم را ندارد، بهره گیرد و براساس آن فهمی نادرست از آیه را تفسیر آیه پندارد. در این باره استفادة نادرست مفسر از منبع روایات، معلول عدم آگاهی وی از دانش شناختی لازم مفسر است؛ ازسوی دیگر، مشخص شدن منابع تفسیر در تعیین دانش شناختی مورد نیاز مفسر تأثیر دارد؛ مثلاً اگر روایات معتبر یکی از منابع تفسیر و نظام های رمزگانی مورد نیاز مفسر به شمار آید، علومی که در شناخت اعتبار یا مفاد روایات مؤثرند مانند علم رجال و علم درایه در قلمرو علوم مورد نیاز مفسر قرار می گیرند و مفسر به منظور بهره برداری بهتر از روایات، باید این علوم را فراگیرد.

نتیجه گیری

قرآن کریم لایه های متعدد طولی و عرضی بسیاری دارد که کشف آنها، روش شناسی خاصی می طلبد. یافته های پژوهش، حاکی از آن است که مطالعة قرآن کریم با رویکرد نشانه شناسی لایه ای، نشان می دهد قرآن کریم از لایه های دلالی متعددی برخوردار است که هم سازمان درونی دارند و هم سازمان بیرونی. سازمان درونی آن، صرفاً در درون متن و با توجه به روابط درون متنی مختلف ازجمله تشابکِ دلالت ها و توجه به روابط هم نشینی و جانشینی رمزگان های موجود در متن شکل می گیرند.

سازمان بیرونی آن با کمک روابط بینامتنی میان نص و دیگر متن ها و رمزگان های مختلف، دلالت ها و سطوح مختلف معنایی دیگری هم برای آن پیدا می شود که در رابطة عرضی با یکدیگر قرار دارد و استعدادهای نهفته موجود در آن را آشکار می سازند. برای راه یابی به این رمزگان های مختلف و کشف امکانات رمزی آنها نیز، مفسر باید به دانش شناختی مربوط، چه توانمندی های روحی اعم از تقوا، اخلاص و چه توانمندی های علمی اعم از آشنایی با دیگر متون مرتبط با نص مانند متون علمی، فلسفی، که به عنوان ابزار تعامل میان رمزگان زبان و رمزگان متن تجلی می کند، مجهز باشد تا بتواند به دریافت های صحیح و مناسب با متن راه یابد؛ بنابراین با کمک مباحث نشانه شناسی لایه ای می توان ضمن پاسخ دادن به کثرت دلالت نشانه های نص قرآن کریم در موقعیت های متفاوت، ابزار به فعلیت رسیدن استعدادهای نص را فراهم کرد و دلالت های پنهان آن را آشکار ساخت.