قرآن شناخت، سال شانزدهم، شماره دوم، پیاپی 31، پاییز و زمستان 1402، صفحات 63-82

    اعتبارسنجی روش تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف در تفسیر قرآن کریم

    نویسندگان:
    ✍️ نفیسه مقیسه / دکترای تفسیر تطبیقی مؤسسه آموزش عالی بنت‌الهدی ـ جامعة المصطفی العالمیه / na.moghise@gmail.com
    علی فتحی / دانشیار گروه قرآن‎پژوهی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه
    سعید امیرکاوه نجف آبادی / استادیار گروه ارتباطات اجتماعی دانشگاه صدا و سیما / samirkave@gmail.com
    doi 10.22034/qoranshenakht.2023.2021723
    چکیده: 
    «تحلیل گفتمان انتقادی» فرکلاف روش تفسیری میان‌رشته‌ای است که هدف از آن دستیابی به ایدئولوژی پنهانی است که مشارکت‌کنندگان فعال گفتمان آن را به‌صورت طبیعی شده در گفتمان قرار داده‌اند. به این منظور مفسر در این روش با گذر از سه سطح «توصیف»، «تفسیر» و «تبیین»، به بررسی متن می‌پردازد. این روش تحلیلی در سال‌های اخیر با اقبال روزافزون برخی قرآن‌پژوهان مواجه شده است. ازاین‌رو بررسی روش «تحلیل گفتمان انتقادی» از نظر مبنا و اصول و کاربست آن به‌مثابه یک روش در تفسیر قرآن کریم ضروری به نظر می‌رسد. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی کاربست روش «تحلیل گفتمان انتقادی» در تفسیر قرآن پرداخته است. صرف‌نظر از مبانی و اصول، اجرای تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف به‌مثابه یک روش برای تفسیر قرآن کریم با اشکالات متعددی روبه‌روست. مهم‌ترین اشکال روش «تحلیل گفتمان انتقادی» پذیرش نگاه فرکلاف به زبان، به‌عنوان یکی از اصول این روش است. در نگاه او ایدئولوژی ابزاری برای حکمرانی بر مردم و استیلای بر آنان بوده و فرکلاف همین معنا از ایدئولوژی را در روش انتقادی خود پذیرفته است. سایر اشکالات با کاوش و اجرای روش، مشخص می‌شوند. استفاده از مراحل گفتمان انتقادی برای دستیابی به موقعیت‌های محیطی با اشکالاتی (همچون نسبیت، واقعه‌انگاری متن، مرگ مؤلف، تاریخمندی متن و تکثر معنایی) روبه‌روست. بازتولید یک گفتمان از طریق روش مزبور موجب تغییر ساختاری گفتمان می‌شود. وجود تنها یکی از این اشکالات در هر روش تفسیری، استفاده از آن را برای تفسیر قرآن کریم ناممکن می‌سازد.
    Article data in English (انگلیسی)
    Title: 
    Validation of Fairclough’s "Critical Discourse Analysis" Method in the Interpretation of the Holy Quran
    Abstract: 
    Fairclough's "critical discourse analysis" is an interdisciplinary interpretive method whose purpose is to reach the hidden ideology that the active participants of the discourse have naturalized in the discourse. For this purpose, in this method, the commentator examines the text by going through the three levels of "description", "interpretation" and "explanation". In recent years, this analytical method has met with increasing favor of some Quranic scholars. Therefore, examining the method of "critical discourse analysis" in terms of its basis, principles, and application as a method in the interpretation of the Holy Quran seems necessary. Using the descriptive-analytical method, this article examines the application of the "critical discourse analysis" method in the interpretation of the Qur'an. Regardless of the foundations and principles, the implementation of Fairclough's critical discourse analysis as a method for interpreting the Holy Qur'an faces many problems. The most important shortcoming of the "critical discourse analysis" method is accepting Fairclough's view of language as one of the principles of this method. In his view, ideology is a tool to rule over people and conquer them, and Fairclough has accepted the same meaning of ideology in his critical method. Other problems are determined by exploring and implementing the method. Using the stages of critical discourse to reach the environmental situations is faced with problems (such as relativity, accidental nature of the text, death of the author, historicity of the text and semantic pluralism). Reproducing a discourse through the mentioned method causes a structural change of the discourse. The existence of only one of these problems in any interpretation method makes it impossible to use it for the interpretation of the Holy Quran.
        قرآن کریم.
        آقاگل‌زاده، فردوس و مریم‌سادات غیاثیان، 1386، «رویکردهای غالب در تحلیل گفتمان انتقادی»، زبان و زبان‌شناسی، دورة سوم، ش 5، ص 39ـ54.
        آقاگل‌زاده، فردوس و مریم‌سادات غیاثیان، 1385، تحلیل گفتمان انتقادی: تکوین تحلیل گفتمان در زبان‌شناسی، تهران، علمی و فرهنگی.
        اشرفی، امیررضا، 1398، مبانی تفسیری علامه طباطبائی در المیزان، قم، مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
        بشیر، حسن، 1399، روش عملیاتی تحلیل گفتمان، تهران، سروش.
        بیانات رهبر معظم انقلاب در پایان مراسم عزاداری اربعین حسینی، 1401.
        جهانگیری، جهانگیر و علی بندرریگی‌زاده، 1392، «زبان، قدرت و ایدئولوژی در رویکرد انتقادی نورمن فرکلاف به تحلیل گفتمان»، پژوهش سیاست نظری، ش 14، ص 57-82.
        حاجی‌زاده، مهین و رعنا فرهادی، 1397، «بررسی قصه یوسف براساس نظریه تحلیل گفتمان انتقادی نورمن فرکلاف»، پژوهش‌های ادبی ـ قرآنی، سال ششم، ش 4 (24)، ص 25-42.
        حسینی خامنه‌ای، سید‌علی، 1400، بیان قرآن (تفسیر سوره برائت)، چ چهارم، تهران، انقلاب اسلامی.
        رحیمی، زهرا، 1389، تحلیل گفتمان‌کاوی انتقادی سوره آل‌عمران براساس نظریه نورمن فرکلاف، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، مشهد، دانشگاه فردوسی.
        رضایی اصفهانی، محمدعلی، 1392، منطق تفسیر قرآن (4)، قم، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی.
        زمخشری، جارالله، 1407ق، کشاف عن الحقائق غوامض التنزیل، چ سوم، بیروت، دارالکتب العربی.
        ساجدی، ابوالفضل، ۱۳۹۲، زبان قرآن با نگاهی به چالش‌های کلامی تفسیر، تهران، سمت.
        سعیدی روشن، محمدباقر، ۱۳۹۱، زبان قرآن و مسائل آن، چ دوم، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
        طباطبائی، سیدمحمدحسین، 1390ق، المیزان فی تفسیر القرآن، چ دوم، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
        طبرسی، فضل‌بن‌ حسن، 1372، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، چ سوم، تهران، ناصرخسرو.
        علی‌پور لیاقونی، هادی و علیرضا نظری، 1399، «تحلیل کاربردشناسی قصیده الارض محمود درویش با تکیه ‌بر نظریه کنش گفتار»، لسان مبین، سال یازدهم، ش 39، ص 41-64.
        فاضلی، محمد، 1383، «گفتمان و تحلیل گفتمان انتقادی»، پژوهش‌نامه علوم ‌انسانی اجتماعی، ش ۱۴، ص ۸۱-۱۰۷.
        فرکلاف، نورمن، 1397، تحلیل گفتمان انتقادی، ترجمة روح‌الله قاسمی، چ دوم، تهران، اندیشه احسان.
        فرکلاف، نورمن، 2000م، تحلیل گفتمان انتقادی، ترجمة شعبانعلی بهرام‌پور و همکاران، تهران، مرکز اطلاعات و حقیقت صدا و سیما.
        فرکلاف، نورمن، 2006م، گفتمان و تعییرات اجتماعی، لندن، کمبریج.
        فرکلاف، نورمن، 2010، تحلیل گفتمان انتقادی: مطالعه انتقادی زبان، لندن، لانگمن.
        فلاح، ابراهیم و سجاد رفیع‌پور، 1397، «گفتمان‌کاوی انتقادی سوره شمس براساس الگوی فرکلاف»، پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، سال هفتم، ش ۱ (۱۳)، ص 29ـ42.
        قنبری، رضا و آیلین فیروزیان‌پور اصفهانی، 1400، «تحلیل گفتمان انتقادی رمان چشم‌هایش از بزرگ علوی براساس نظریه نورمن فرکلاف»، زبان‌پژوهی دانشگاه الزهرا، سال سیزدهم، ش 40، ص 115-142.
        کلانتری، عبدالحسین، 1391، گفتمان از سه منظر زبان‌شناسی، فلسفی و جامعه‌شناختی، تهران، جامعه شناسان.
        محسنی، علی‌اکبر و نورالدین پروین، 1394، «تحلیل گفتمان انتقادی در نهج‌البلاغه براساس تئوری فرکلاف»، پژوهشنامه علوی، ش 12، ص 133-155.
        مشایخی، حمیدرضا و سعیده زارع اطاقسرایی، 1399، «تحلیل بافت متنی و بافت موقعیتی سطح دلالی خطبه قاصعه»، مطالعات ادبی متون اسلامی، ش 26، ص 9-30.
        مغنیه، محمدجواد، 1424ق، تفسیر کاشف، قم، دار الکتاب الاسلامی.
        مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، 1371، تفسیر نمونه، چ دهم، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
        مکاریک، ایرنا ریما، 1383، دانشنامه نظریه‌های ادبی معاصر، ترجمة مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران، آگه.
        نصرت‌پناه، محمدصادق و همکاران، 1398، «تحلیل گفتمان انتقادی بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی با بهره‌گیری از روش نورمن فرکلاف»، مطالعات راهبردی بسیج، سال بیست و دوم، ش 83، ص 39-65.
        نصری، عبدالله، ۱۳۸۲، گفتمان مدرنیته (نگاهی به برخی جریان‌های فکری معاصر ایران)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
        ون دایک، تئون ای، 1382، مطالعاتی در تحلیل گفتمان، از دستور متن تا گفتمان‌کاوی انتقادی، ترجمة گروه مترجمان، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
        ووداک، راث و مایکل میر، 1398، روش‌های تحلیل انتقادی گفتمان، ترجمة رحیم ایلغمی سراسکانرود، تهران، دانشگاه پژوهشگاه عالی دفاع ملی و تحقیقات راهبردی.
        هایلند، کن و برایان پالتریج، 1399، تحلیل گفتمان روش‌ها و حوزه‌ها، ترجمة محسن نوبخت، تهران، سمت.
        یورگنسن، ماریان و لوئیز فیلیپس، 1392، نظریه و روش تحلیل گفتمان، ترجمة هادی جلیلی، چ سوم، تهران، سپیدار.
    شیوه ارجاع به این مقاله: RIS Mendeley BibTeX APA MLA HARVARD VANCOUVER

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    مقیسه، نفیسه، فتحی، علی، امیرکاوه نجف آبادی، سعید.(1402) اعتبارسنجی روش تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف در تفسیر قرآن کریم. دو فصلنامه قرآن شناخت، 16(2)، 63-82 https://doi.org/10.22034/qoranshenakht.2023.2021723

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    نفیسه مقیسه؛ علی فتحی؛ سعید امیرکاوه نجف آبادی."اعتبارسنجی روش تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف در تفسیر قرآن کریم". دو فصلنامه قرآن شناخت، 16، 2، 1402، 63-82

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    مقیسه، نفیسه، فتحی، علی، امیرکاوه نجف آبادی، سعید.(1402) 'اعتبارسنجی روش تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف در تفسیر قرآن کریم'، دو فصلنامه قرآن شناخت، 16(2), pp. 63-82

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    مقیسه، نفیسه، فتحی، علی، امیرکاوه نجف آبادی، سعید. اعتبارسنجی روش تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف در تفسیر قرآن کریم. قرآن شناخت، 16, 1402؛ 16(2): 63-82