قرآن شناخت

سال چهارم، شماره اول، پیاپی 7، بهار و تابستان 1390، صفحه 105 ـ 126

Quran Shinakht, Vol.3. No.3, Spring & Summer 2011

محمود رجبی*

چکیده

سنت های اجتماعی از جمله موضوعات مهم و نقش آفرین در عرصة اندیشه و عمل در جامعة اسلامی است که می توان در شناخت بهتر جوامع و مهندسی جامعة مطلوب از آن بهره گرفت. این سنت ها که بیانگر رویه های خداوند در زندگی اجتماعی است، به لحاظ قلمرو و قالب و محتوا اقسامی دارد. سنت های اجتماعی را می توان با رویکردهای مختلفی مانند کلامی، تفسیری، روان شناختی و جامعه شناختی بررسی کرد.

این مقاله نگاهی گذرا به برخی از سنت های اجتماعی با رویکرد جامعه شناختی دارد. نابودشدن جوامع تکذیب کنندة پیامبر پس از رساندن پیام، ارائة معجزات و فراهم آمدن زمینه های محیطی برای توجه به خدا یکی از این سنت ها است. کشمکش اجتماعی و نقش آن در از بین رفتن اقتدار اجتماعی به علت از بین رفتن وفاق اجتماعی و بی اعتباری ارزش های مشترک، سنت دیگری است که بررسی می شود. نقش الزام های حیاتی در تقسیم کار اجتماعی و رابطة مثبتِ معنادار میان جرم و بزهکاری یا نپذیرفتن حقایق و از جمله آموزه های انبیا، و نیز پیدایش فرقه های انحرافی بر اثر فزون طلبی عالمان دینی، دو سنت دیگر است.

کلیدواژه ها: سنت های اجتماعی، رویکرد جامعه شناختی، کشمکش اجتماعی، الزام های حیاتی، فرقه های انحرافی، اقتدار اجتماعی.

مقدمه

سنت های اجتماعی در قرآن یکی از موضوعات مهم، سرنوشت ساز و اثرگذار در زندگی دنیایی و آخرتی و فردی و اجتماعی انسان است.

سنت های اجتماعی مطرح شده در قرآن را می توان با رویکردهای مختلف بررسی کرد:

1. رویکرد کلامی: در این رویکرد سنت ها به مثابة بخشی از افعال الهی و چگونگی رفتار خدا با مردم بررسی می شود و در قلمرو توحید افعالی قرار دارد.

2. رویکرد تفسیری: در این رویکرد سنت ها در قالب آیات قرآنی، تفسیر تربیتی می شوند یا در قالب تفسیر موضوعی، نظریة قرآن در قلمرو قانون مندی جامعه و پدیده های اجتماعی عرضه می گردد.

3. رویکرد روان شناختی: سنت های اجتماعی در مواردی به صورت مصرح مشتمل بر ابعاد و موضوعات روان شناختی است و در همة موارد به دلیل آنکه در بینش قرآنی پدیده های اجتماعی دارای ابعاد روان شناختی است، عناصر روان شناختی وجود دارد و قابل بررسی و تبیین های روان شناختی است؛ از این رو، سنت های اجتماعی با رویکرد روان شناختی نیز قابل بررسی است.

4. رویکرد جامعه شناختی: در رویکرد جامعه شناختی به سنت ها، سه نوع بررسی و تحلیل مطرح است: نخست استخراج سنت های اجتماعی قرآن و نظم و نسق بخشیدن به آنها به عنوان مجموعه قوانین جامعه شناختی (پویاشناختی و ایستاشناختی) دوم تبیین پدیده های اجتماعی بر اساس سنت های اجتماعی مطرح شده در قرآن، و سوم تحلیل جامعه شناختی سنت های اجتماعی قرآن. موضوع مورد بررسی در این مقاله، نگاه به سنت ها از منظر سوم است.

بحث از سنت های اجتماعی در قرآن دارای گذشتة ادبیاتی و مواد اولیة طولانی است و می توان همة متون تفسیری را به دلیل پرداختن به آیات اجتماعی قرآن و ازجمله آیات دربردارندة سنت های اجتماعی پیشینة این مسئله به شمار آورد. ولی توجه آگاهانه و فنی و مستقل به سنت های اجتماعی، سابقة بسیاری ندارد. شاید بتوان برخی تفاسیر اجتماعی مانند فی ظلال القرآن و من وحی القرآن و تفسیر گران سنگ المیزان فی تفسیر القرآن را نقطة شروع این رویکرد دانست. آثار شایان توجه دیگری در این زمینه نگارش یافته است، اما برجسته ترین نگاه های استقلالی به مسئله را در اثر ارزشمند آیت الله شهید سیدمحمدباقر صدر با عنوان المدرسة القرانیة و اثر سترگ آیت الله محمد تقی مصباح با عنوان جامعه و تاریخ در قرآن می توان یافت.

با این همه، هنوز در این زمینه در مراحل آغازین هستیم و تنها گام های نخستین در این خصوص برداشته شده و راهی بس طولانی در پیش است. بررسی سنت های اجتماعی در قرآن به دلایل مختلف دارای اهمیت ویژه است: نخست آنکه کشف این سنت ها برای تحلیل وقایع گذشتة امت اسلامی و امت های پیشین بسیار نقش آفرین است و مصداق «قل سیروا فی الارض»1 و زمینة عبرت آموزی از سرگذشت پیشینیان است که قرآن کریم بر آن تأکید و سفارش کرده است. دوم آنکه شناخت دقیق این سنت ها برای پیش بینی پدیده ها و تحولات اجتماعی آیندة امت اسلامی ضرورت دارد و مهندسی اجتماعی جامعة اسلامی در گرو آن است و سوم آنکه بازسازی علوم انسانی و اجتماعی در پرتو آموزه های قرآنی، منوط به آن است.

هدف این مقاله عرضة رویکردی دیگر در بررسی سنت های اجتماعی است که زبان مفاهمه را با دانشمندان علوم اجتماعی در قلمرو معارف قرآنی بیاغازد و با صرف نظر و مفروض دانستن مباحث مبنایی هستی شناختی، معرفت شناختی، روش شناختی، انسان شناختی و هستی شناختی اجتماعی در بازسازی علوم انسانی، این نوع نگاه به آیات را نیز به مثابة نوعی گام نهادن در عرصة استفاده از قرآن در بازسازی علوم انسانی عرضه کند؛ راهی که می تواند قبل و بعد از پرداختن به آن مبانی ـ به دلیل مسلّم بودن اصول آنها در نظام فکری یک محقق دین پژوه و معرفت اجمالی دربارة آنها ـ در کانون توصیه و استفاده قرار گیرد.

واژة «سنت» در لغت به معنای سیره و راه و روش، و در برگیرندة رسم، قانون و خصلت های انسان، اعم از خوب و بد، است2 واز ریشه سنّ به معنای جریان یافتن، ریختن، متمایزساختن گرفته شده است. در فرهنگ اسلامی سنت دو کاربرد دارد:

نخست سنت تشریعی یعنی رویه ای رفتاری که یک فرد یا یک مکتب در جامعه تثبیت می کند؛ مانند آنچه در حدیث شریف نبوی آمده است که فرمودند: «ایما عبد من عبادالله سن سنهًْ هدی کان له اجر مثل اجر من عمل بذلک من غیر ان ینقص من اجورهم شیء، و ایما عبد من عبادالله سن سنهًْ ضلالة کان علیه مثل ورز من فعل ذلک من غیر ان ینقص من اوزارهم شیء.»3

دومین کاربرد سنت در فرهنگ اسلامی رویه ای است که طبق تعالیم دینی خداوند متعال در نظام آفرینش مقرر داشته است.

مقصود از سنت در این مقاله کاربرد دوم سنت، یعنی آن بخش از تدبیر و ساماندهی خداوند در نظام آفرینش است که دارای دوام، کلیّت و ضرورت است و می توان آن را روش خدا در نظام آفرینش نامید.

واژة «اجتماعی» در سنت های اجتماعی در برابر واژة فردی اشاره به آن بخش از رویه های الهی است که ناظر به پدیده های اجتماعی و رابطه میان رفتارهای فردی و پیامدها و تحولات فرافردی آن یا تأثیر ساختارهای اجتماعی و فعالیت های جمعی بر زندگی فردی و اجتماعی آحاد جامعه است.

سنت های اجتماعی در قرآن رویه ها و قوانین بیانگر چگونگی پیوند میان رخدادهای اجتماعی و رفتارهای انسان است و نمایشگر رابطه ای سه بُعدی میان خداوند، انسان و پدیده های اجتماعی است. سنت ها از یک سو به خداوند متعال منسوب اند و نظام مستقرشده از سوی خدا در جریان اجتماعی و انسانی را بیان می کنند و از سوی دیگر بیانگر فعالیت اختیاری انسان و از جهت سوم نمایشگر پیامدهای اجتماعی قطعی و ضروری تلاش های انسان ها هستند.

قرآن کریم در آیات متعددی به نمونه های فراوانی از این سنت ها پرداخته است. این سنت ها دارای دوام، ضرورت و کلیت اند و از این رو می توان بر اساس آن به تحلیل پدیده ها و تحولات اجتماعی گذشته و پیش بینی پدیده ها و تحولات اجتماعی حال و آینده پرداخت.

شایان ذکر است که سنت بودنِ یک رابطه در آیات، منحصر به مواردی نیست که از آن آشکارا با عنوان «سنت» یاد شده باشد، بلکه همین که رابطه‏ای خاص، ویژگی‏های «سنت اجتماعی» را با خود داشت سنت اجتماعی تلقی می‏شود.

چنان‏که آنچه در مقام تبیین یک سنت اجتماعی در این مقاله مطرح می‏شود یک نوع تبیین و تفسیر برای مفاد آیات شریفه است و نباید یگانه وجه ممکن و صحیح و نفی تبیین های دیگر تلقی شود و چه بسا صاحب نظران وجوه یا ابعاد دیگری از تبیین این رابطه ارائه دهند که مکمل یا تصحیح‏کنندة تبیین مطرح شده در این مقاله باشد.

همچنین باید توجه داشت که تبیین های ارائه شده در ابن پژوهش که‏ از نوع تبیین‏های جامعه‏شناختی یا روان‏شناختی اجتماعی است و به معنی نفی هر گونه رابطة غیبی مدنظر در این آیات نیست؛ چنان که وجود آن رابطة غیبی به معنی نفی چنین ارتباط محسوس و مشهود نمی‏باشد.

انتساب سنت‏ها به خداوند متعال که نمایانگر توحید افعالی است نیز دلیل اراده نکردن این رابطه‏های عینی در آیات شریفه نیست؛ چنان که قرآن با اینکه به وجود ارتباط‏های عینی این جهانی بین پدیده‏ها تصریح و تأکید می‏کند، همة تحولات جهان را به خداوند منتسب می‏داند.4

سنت های اجتماعی به لحاظ قلمرو و شکل و محتوا به دسته های مختلفی تقسیم می شوند:

سنت‏های اجتماعی قرآن به لحاظ قلمرو به دو دستة کلی تقسیم می‏شوند: 1. سنت‏های مربوط به کل جامعه و ساختارهای کلی آن؛ 2. سنت‏های مرتبط با پدیده‏های خاص. در این مقاله برخی از سنت‏های عام و کلی تبیین می شود.

سنت‏های اجتماعی از جهت صورت و شکل، گاه به صورت قضیة شرطیه بیان می‏شوند آن‏طور که شکل رایج بیان قوانین علمی است، مانند آیة شریفة «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى‏ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ اْلأَرْضِ»(اعراف: 96)؛ اگر اهل آبادی ها (اجتماعات بشری) ایمان می آوردند و تقوا پیشه می‏کردند، بی گمان درهای برکات آسمان و زمین را به رویشان می‏گشودیم. گاه در قالب یک قضیة توصیفی و خبری حتمی‏الوقوع، از تحقق مورد مشخصی از یک سنت بیان می‏شود، مانند «وَلَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ اْلأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصّالِحُونَ»(انبیاء: 105)؛ و هر آینه در زبور پس از ذکر [تورات] نوشتیم که زمین را بندگان شایسته‏ام به ارث خواهند برد. گاهی نیز از جریان و تحقق موارد بسیار یک سنت در متن خارج سخن به میان آورده است، مانند: «...کَمْ مِنْ فِئَهًٍْ قَلیلَهًٍْ غَلَبَتْ فِئَهًًْ کَثیرَهًًْ بِإِذْنِ اللّهِ وَاللّهُ مَعَ الصّابِرینَ»(بقره: 249)؛ ... چه بسیار گروه اندکی که به اذن خدا بر گروهی انبوه چیره شدند و خداوند با شکیبایان است.5

سنت ها از نظر محتوی نیز گاه بیانگر روابط محسوس و ملموسی هستند که از طریق روش تجربی قابل بررسی است، مانند «إِنَّما یُریدُ الشَّیْطانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَهًَْ وَالْبَغْضاءَ فِی الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ وَیَصُدَّکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللّهِ و عن الصلوة»(مائده: 91)؛ همانا شیطان می‏خواهد در خصوص شراب و قمار بین شما دشمنی و کینه بیفکند و شما را از یاد خدا و نماز بازدارد.6 نیز گاهی رابطه بین عامل غیرتجربی و پدیده‏ای تجربی را بیان می‏کند، مانند: «یا قوم اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفّاراً، یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً، وَیُمْدِدْکُمْ بِأَمْوالٍ وَبَنینَ وَیَجْعَلْ لَکُمْ جَنّاتٍ وَیَجْعَلْ لَکُمْ أَنْهاراً»(نوح: 10 ـ 13)؛ [نوح(ع) به قوم خویش فرمود:] ای قوم [من!] از خداوندگارتان آمرزش بخواهید؛ همانا او بسیار آمرزنده است. [در این‏صورت] ابرها را در حالی که پرباران اند بر شما بفرستد و شما را با اموال و پسران مدد رساند و برایتان باغ‏ها و نهرهای روان قرار دهد. استغفار و طلب آمرزش حقیقی قابل تجربة علمی نیست و با تجربه نمی‏توان از تحقق آن خبر داد، ولی فراوانی باران رحمت الهی ثروت و نیروی انسانی و باغ‏ها و نهرهای روان قابل تأیید یا اثبات با روش تجربی است.7 گاه نیز سنت مذکور در آیات حاکی از ارتباط دو عامل غیرتجربی با یکدیگر است مانند: «إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً»(انفال: 29)؛ اگر تقوا پیشه کنید برای شما فرقان [نیروی تمیزدهندة حق از باطل] قرار می دهیم. جهاد در راه خدا از جهت شناخت اخلاص و در راه خدابودن برای غیر جهاد کننده و نیز هدایت به راه‏های خدا دو پدیدة غیرقابل تجربة بشری به مفهوم رایج آن است.

چنان که پیش تر اشاره شد، سنت های اجتماعیِ عام موارد فراوانی دارد و تبیین مجموعة این سنت ها نیازمند تحقیقات گسترده ای است که از فرصت این مقاله بیرون است. از این رو، به نمونه هایی از این سنت ها می پردازیم:

نابودی جوامع تکذیب‏کنندة پیامبران

یکی از سنت‏های اجتماعی مطرح شده در قرآن و روایات که بیان قرآنی آن متضمن برخی قوانین جامعه‏شناختی است، سنت نابودی امت‏ها و جوامعی است که در برابر دعوت پیامبران الهی مقاومت و ایشان را تکذیب کرده و با اینان به مبارزه پرداخته‏اند.

قرآن مجید در آیات متعدد انسان‏ها را به سیر در زمین (مطالعه و مشاهدة سرگذشت اقوام گذشته و آثار باقیمانده از آنان و اندیشیدن دربارة آن) به منظور عبرت گرفتن از سرانجام تکذیب‏کنندگان پیامبران خدا تشویق کرده است.

در آیات فراوان دیگری با بیان نمونه‏های متعددی از جوامع مختلف در طول تاریخ به بیان واکنش و رفتار گروهی آن جوامع در برابر دعوت پیامبران و سرانجام، نابودی ایشان پرداخته است.8

در این آیات آمده است: همزمان با اعلام رسالت و دعوت پیامبران الهی از یک‏سو آنان دلیل های روشن و یقین آوری (معجزات) بر حقانیت مدعای خود عرضه می کنند و از سوی دیگر خداوند متعال و نیز پیامبران به دستور خداوند موانع خارجی موجود در مسیر تحول و دگرگونی اجتماعی ـ فرهنگی را از میان برداشته اند، تا با اشباع عقل و عواطف و فراهم ساختن شرایط عینی، زمینه‏های لازم برای پذیرش دعوت حق و اصلاح‏گرایانة ایشان آماده شود.

قرآن مجید در همین آیات متذکر می‏شود که انس و عادت این جوامع به بت‏پرستی و اعمال خلاف و تعلق خاطرشان به آداب و رسوم شرک‏آمیز مانعی قوی در برابر پذیرش دعوت انبیا بوده9 و مشرکان با وجود آنکه حقانیت تعالیم انبیا(ع) را دریافته بودند، درصدد تکذیب آن برمی‏آمدند.10

ترس از حصول وقفه در روند زندگی اجتماعی و از هم گسیختگی نظام اجتماعی موجود11 که حافظ منافع مشرکان بود، برخی از ایشان را به نپذیرفتن دعوت پیامبران و مخالفت با دگرگونی‏های فرهنگی و اجتماعی مورد نظر ایشان وامی‏داشت. فرعون و اطرافیانش در مقام معارضه با موسی(ع) از همین عامل روانی سوءاستفاده کردند و پس از بررسی‏های پنهانی خویش به بنی‏اسرائیل چنین گفتند: «إِنْ هذانِ لَساحِرانِ یُریدانِ أَنْ یُخْرِجاکُمْ مِنْ أَرْضِکُمْ بِسِحْرِهِما وَیَذْهَبا بِطَریقَتِکُمُ الْمُثْلى»(طه: 63)؛ به راستی این دو [موسی و هارون(ع)] جادوگرانی هستند که می‏خواهند شما را با سحرشان از سرزمینتان بیرون کنند و سبک زندگی برتر شما را از بین ببرند.

استمرار بت‏پرستی و رفتارهای متناسب با آن نه تنها سبب می‏شد که آیین شرک و آداب و رسوم وابسته به آن به عادت تبدیل شود، بلکه به لحاظ درون ریزی شدن اعتقاد به آن و صبغة دینی دادن به آن، احساس حرمت و قداست نسبت به آلهه و شعائر بت‏پرستی را به همراه داشت. از سوی دیگر، پایین بودن سطح فرهنگ و فریب‏کاری سردمداران آیین بت‏پرستی زمینة اعتقاد به قدرت فوق‏العادة آلهه و عامل خوشبختی و بدبختی بودن آنها را فراهم ساخته بود و بت‏پرستان بی آنکه مسئله را با دقت بررسی و براساس عقل و منطق ارزیابی کنند، بت‏ها را دارای قداست و قدرت فوق‏العاده می‏دانستند. در یک جمله مشرکان هم دلبستگی عاطفی به آلهه داشتند و هم سرنوشت فردی و اجتماعی خویش را وابسته به خوشنودی و خشم آنان می‏پنداشتند.12

با وجود عوامل یاد شده مقاومت مشرکان در برابر دعوت انبیا بسیار طبیعی بود.13 در چنین اوضاعی که مشرکان از قدرت عقلانی خویش بهره برداری نمی کنند تنها در صورتی مقاومت مشرکان درهم شکسته می‏شد که دربارة ناکارآمدی این طریقه‏های دورغین اقناع شوند و رفع نیازمندی‏های آنان به وسیلة این بت‏ها با مانع روبه رو شود و به تعبیر دقیق‏تر بی‏اثر بودنشان به خوبی روشن شود تا با پیدایش بحران اجتماعی برای آنان، نه تنها آمادة پذیرش دگرگونی اجتماعی و فرهنگی شوند، بلکه خود درصدد دست یافتن به آن بر‏آیند.

قرآن مجید در بیان سنت عذاب امت‏های گذشته متذکر می‏شود که همزمان با دعوت انبیا(ع) خداوند زمینه‏های تحقق چنین بحران‏هایی را فراهم می‏آورد. پیامبران با دلیل های روشن، ناتوانی بت ها و مقدس نبودن آنها را بیان می‏کنند و احیاناً پیامبرانی مانند حضرت ابراهیم(ع) و حضرت موسی(ع) و پیامبر گرامی اسلام(ص) به درهم شکستن بت‏ها و مبارزه عملی با آنها اقدام می‏کنند تا مشرکان این ناتوانی و فقدان قداست را که با منطق عقلی به اثبات رسیده است، در عمل نیز ببینند.

مبارزة آشکار پیامبران با بت‏پرستی و ندیدن هیچ‏گونه واکنش مثبت یا منفی از بت‏ها دلیل روشنی بر بی‏ارزشی و بی‏اثر بودن و تقدس نداشتن بت‏ها است. از سوی دیگر خداوند متعال مشرکان را به انواع گرفتاری‏ها دچار می‏سازد تا آنان با درخواست کمک از بت‏ها و امداد نکردن آن‏ها، نقص و عجز آلهه را آشکارا دریابند و به مقتضای فطرت خویش تسلیم خدای واحد و دعوت پیامبران شوند و نیز با درک ناتوانی خویش در رفع مشکلات، خویشتن‏مداری و خداپنداری جامعه را نیز کنار نهند.

قرآن مجید متذکر می‏شود که در طول تاریخِ پیامبران حتی با پیدایش چنین بحران‏های فکری و اجتماعی، بیشتر مشرکان دست از مقاومت برنداشتند و یا فاصله گرفتن آنان از بت‏پرستی چندان دوام نیافت. عقاید ته‏نشین شدة مشرکان، انس و عادت به گناه و ترس از به مخاطره افتادن منزلت‏های اجتماعی و تأمین نیازهای مادی و منافع شخصی و گروهی و تلاش و توطئة کسانی که موقعیت اجتماعی و منافع خویش را در فرهنگ و نظام جدید ارزشی از دست می دادند سبب می‏شد که این بحران فکری و اجتماعی در درازمدت و گاه حتی در کوتاه‏مدت اثر خود را از دست بدهد و بار دیگر شرک بر جامعه حاکم شود تا جایی که مشرکان صریحاً اعلام می‏کنند که آن گرفتاری و این رفاه لازمة زندگی اجتماعی است، نیاکان ما نیز شاهد چنین رخدادهایی بوده‏اند و این امور با بت‏پرستی و خواست خداوند واحدی که پیامبران مطرح می کنند ربطی ندارد.14

در چنین شرایطی است که وعدة عذاب الهی فرا می‏رسد و با مصائب و بلاهای فراگیر نظیر زلزله، و طوفان آن جامعه نابود می‏شود. از جمله آیات ناظر به این سنت، این دو دسته است:

ـ «وَلَقَدْ أَرْسَلْنا إِلى‏ أُمَمٍ مِنْ قَبْلِکَ فَأَخَذْناهُمْ بِالْبَأْساءِ وَالضَّرّاءِ لَعَلَّهُمْ یَتَضَرَّعُونَ، فَلَوْلا إِذْ جاءَهُمْ بَأْسُنا تَضَرَّعُوا وَلکِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَزَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ ما کانُوا یَعْمَلُونَ، فَلَمّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ فَتَحْنا عَلَیْهِمْ أَبْوابَ کُلّ‏ِ شَیْ‏ءٍ حَتّى إِذا فَرِحُوا بِما أُوتُوا أَخَذْناهُمْ بَغْتَهًًْ فَإِذا هُمْ مُبْلِسُونَ»(انعام: 42 ـ 44)؛ و هر آینه به سوی امت‏هایی پیش از تو [پیامبرانی] فرستادیم و آن امت‏ها را به تنگدستی و بیماری مبتلا کردیم تا شاید به [درگاه ما] لابه و زاری کنند. پس چرا هنگامی که سخنی و عذاب ما به آنان رسید لابه و زاری نکردند و بلکه دلهایشان قصاوت پیدا کرد. شیطان آن‏چه را می‏کردند در نظرشان بیاراست. پس همین که آنچه را به یادشان آورده بودند [و بدان پندشان داده بودند] فراموش کردند درهای همه چیز را بر آنان گشودیم و چون به آنچه دریافت کرده بودند شادمان شدند ناگهان آنان را بگرفتیم و یکباره درمانده و نومید شدند.

ـ «وَما أَرْسَلْنا فی قَرْیَهًٍْ مِنْ نَبِیٍّ إِلاّ أَخَذْنا أَهْلَها بِالْبَأْساءِ وَالضَّرّاءِ لَعَلَّهُمْ یَضَّرَّعُونَ، ثُمَّ بَدَّلْنا مَکانَ السَّیِّئَهًِْ الْحَسَنَهًَْ حَتّى عَفَوْا وَقالُوا قَدْ مَسَّ آباءَنَا الضَّرّاءُ وَالسَّرّاءُ فَأَخَذْناهُمْ بَغْتَهًًْ وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ»(اعراف: 58ـ 59.)؛ در هیچ آبادی [جامعه]‏ای پیامبری نفرستادیم مگر آنکه ساکنانش را به تنگدستی و بیماری گرفتار ساختیم تا شاید لابه و زاری کنند. سپس به جای بدی، نیکی آوردیم [وضع بد آنان بهبود بخشیدیم] تا آ‏نکه سرمست شدند و گفتند به پدران ما، [نیز] تنگدستی و گشایش می‏رسید، پس ناگهان بگرفتیمشان در حالی‏که بی‏خبر بودند.

قرآن مجید در یک گزارش تاریخی از اقوام گذشته با لحنی گله‏آمیز خاطرنشان می‏کند که تنها یک قوم (قوم یونس(ع)) با مشاهدة عذاب الهی به حقانیت تعالیم انبیا اعتراف کردند و به سوی خدا بازگشتند و از عذاب جمعی نجات یافتند. (یونس: 98)

دو دسته آیات یادشده قوانین متعددی را در باب زندگی اجتماعی دربر دارد که برخی از آنها عبارت اند از: تأثیر انس و عادت به گناه در نپذیرفتن حقایق، تأثیر بحران های اقتصادی و اجتماعی در آمادگی جامعه برای پذیرش حقایق، نقش اطلاع رسانی دربارة حقایق در رو آوردن مردم به آیین حق، تأثیر تبیین مبانی عقیدتی با دلایل روشن و متقن در اصلاح جامعة انسانی.

کشمکش اجتماعی و از بین رفتن اقتدار اجتماعی

سنت اجتماعی دیگری که در آیات بر آن تأکید شده کارکرد منفی کشمکش اجتماعی است.15 کشمکش اجتماعی را می توان نقطة مقابل همبستگی و وفاق اجتماعی دانست. وفاق اجتماعی یا عام به معنای وحدت جمعی در عقاید و ارزش های دامنه دار و ریشه دار است. همبستگی اجتماعی نظم خاصی است که بر یک گروه بر اثر سازگاری فراوان گروهی حاکم می شود. جوامعی که گرفتار اختلاف بینش ها، ارزش ها و اهداف می شوند و در مرحلة عمل به ستیزه و تنازع روی می آورند، دچار کشمکش اجتماعی می گردند. اعضای چنین جامعه ای نسبت به وظایفی که جامعه به دوش آنها گذارده و نقشی که از ایشان انتظار دارد سُست می شوند و نیروهای اجتماعی به جای آنکه صَرفِ رشد و توسعة جامعه و پاسداری از ارزش های آن در برابر تهاجمات خارجی شود، در مسیر واداشتن گروه های رقیب به پذیرش مدعیات گروه خود و درگیری و ستیزه با گروه های دیگر، ضربه زدن به آنها و از صحنه خارج ساختن رقبا صرف می شود. در چنین وضعیتی جامعه دچار وقفه و رکود و حتی بحران های اجتماعی می شود و راه برای متلاشی شدن جامعه از درون یا تسلط بیگانگان از برون باز می شود و در واقع سرآمد آن جامعه فرا می رسد. از این روست که ایادی استعمار برای تحقق اهداف شوم خویش از قانون معروف و مشهور «تفرقه بینداز و حکومت کن» سود می جویند.

قرآن مجید در مقام بیان این سنت خطاب به مسلمانان می فرماید: «وَلا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ ریحُکُمْ»(انفال: 46)؛ و با یکدیگر نزاع مکنید تا سست شوید و نیرو، شکوه و دولتتان [از بین] برود.

در این آیة شریفه از دو پیامد و اثر نامطلوب ستیزه جویی و کشمکش اجتماعی یاد شده است: نخست اثر روانی آن که سُستی، بی رغبتی، احساس مسئولیت نداشتن در برابر اجرای وظایف اجتماعی و ایفای نقش های اجتماعی است و دوم پیامد اجتماعی آن که از بین رفتن اقتدار جامعه است. از بین رفتن وفاق اجتماعی16 مایة بی اعتباری ارزش های مشترک می شود و کنترل های اجتماعی قوت خود را از دست می دهد. در چنین شرایطی ساخت جامعه درهم فرو می ریزد. حیات اجتماعی از هم می پاشد و جامعه دچار بی سازمانی می گردد. یکپارچگی و انتظام جامعه از بین می رود و جامعه از حالت اعتدال خارج و بحران زده می شود و بحران اجتماعی زمینة زوال جامعه از درون یا اضمحلال آن به دست نیروهای بیرونی را به همراه خواهد داشت.17 قرآن مجید از این حقیقت دوم با تعبیر «از بین رفتن اقتدار اجتماعی:18 تَذهَبَ رِیحُکُم» یاد می کند.19

در آیه ای دیگر که از اختلاف و تفرق نیروهای اجتماعی به عنوان یکی از عذاب های الهی سخن به میان آمده، خداوند این نکته را متذکر می شود که نتیجة اضمحلال وفاق اجتماعی آن است که گروه های اجتماعی به جان هم افتند و کمر به نابودی یکدیگر می بندند.

هم از این روست که پیامبر اکرم(ص) مسجدی را که گروهی از منافقان با هدف توطئه و ضربه زدن به مسلمانان و با انگیزة کفرآمیز بنا کردند به علل یاد شده و نیز به دلیل آنکه وفاق اجتماعی مسلمانان را از بین می برد، خراب نمود و قرآن مجید از آن با تعبیر «مَسْجِداً ضِراراً وَ کُفْراً وَ تَفْرِیقاً بَیْنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِرْصاداً لِمَنْ حارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ»(انفال: 182)؛ مسجدی که به منظور زیان زدن، کفر، تفرقه بین مسلمانان و کمین گاه دشمنان خدا و رسول است، یاد کرده است.

از سوی دیگر قرآن مجید «یکپارچگی اجتماعی»20 بین مسلمانان را یک نعمت الهی می شمارد و خاطرنشان می سازد که فقدان یکپارچگی اجتماعی بین جامعة عرب پیش از اسلام، کانون آتشی بود که به زودی آن جامعه را به کام خود فرو می برد و جامعة عرب در پرتو اسلام و با دستیابی به وفاق اجتماعی در پرتو توحید21 از سقوط حتمی و نابودی قطعی نجات یافته است. خداوند در این آیات نظارت عمومی و کنترل اجتماعی به منظور حفظ ارزش های مشترک و تقویت آنها و حفظ و پایبندی به محور اصلی وفاق اجتماعی مسلمانان را ـ که از آن با واژة «حبل الله: ریسمان الهی» تعبیر می کند ـ به همگان توصیه می کند و دربارة از دست دادن وفاق اجتماعی هشدار می دهد و چنین می فرماید:

«وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمیعاً وَلا تَفَرَّقُوا وَاذْکُرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْواناً وَکُنْتُمْ عَلى‏ شَفا حُفْرَهًٍْ مِنَ النّارِ فَأَنْقَذَکُمْ مِنْها کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللّهُ لَکُمْ آیاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ * وَلْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّهًٌْ یَدْعُونَ إِلَى الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ * وَلا تَکُونُوا کَالَّذینَ تَفَرَّقُوا وَاخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ وَأُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ عَظیمٌ»(آل عمران: 103ـ105)؛ و به ریسمان الهی چنگ زنید و پراکنده نشوید و به یاد آرید نعمت خدا بر شما را آنگاه که با هم دشمن بودید پس در بین دل هاتان الفت افکند و به نعمت وی برادر یکدیگر شدید و آنگاه که بر پرتگاه آتش [سقوط و نابودی] بودید شما را از آن نجات داد. خداوند چنین آیاتش را برایتان بیان می کند تا هدایت شوید. از شمایان باید گروهی باشند که به خیر دعوت کنند و امر به معروف و نهی از منکر نمایند و ایشان رستگاران اند. و شما چونان کسانی نباشید که پراکنده شدند و اختلاف نمودند پس از آنکه [به منظور هدایت شان] دلیل های روشن برایشان آمد که آنان عذابی بزرگ دارند.

نکتة شایان کمال توجه در این باب آن است که از نظر قرآن مجید وفاق اجتماعی تنها در صورتی به بهترین وجه و کامل ترین شکل آن امکان پذیر است که بر محور «خدا» و معارف و ارزش های سرچشمه گرفته از او بنا نهاده شود. در این صورت است که توزیع نقش ها و کارکردها و شیوه های مشارکت به گونه ای صورت می پذیرد که همة افراد با اعمال خویش در بطن وفاقی عام و فراگیر یکپارچه می گردند و هم بستگی22 تام و کامل همة افراد جامعه را فرا می گیرد؛ چنان که در صدر اسلام شاهد آن بودند و در جامعة آرمانی حضرت ولی عصر? نوید داده شده است. بر این اساس، سایر محورهای وفاق اجتماعی، به ویژه محورهایی که پشتوانة حقیقی ندارند، به کلی نفی می شوند یا در این چارچوبه پذیرفته اند.23

الزام های حیاتی و تقسیم کار اجتماعی

سومین سنت مطرح شده در آیات و روایات، وجود تفاوت های طبیعی و تفاوت های اجتماعی برخاسته از تفاوت های طبیعی به عنوان یکی از الزام های24 حیاتی در زندگی اجتماعی است.

جامعه شناسان در تعیین موارد الزام های حیاتی جامعه اختلاف نظر دارند و حتی برخی این نظریه را به سبب دشواری هایش در کانون انتقاد قرار داده اند، ولی در پاره ای از الزام های حیاتی که برخاسته از ویژگی های انسان و خصیصه های زندگی اجتماعی انسان است تردید نیست. قرآن مجید به موارد مختلف و متعددی از این نوع الزام های حیاتی پرداخته و در برخی موارد نیز در یک بیان کلی از اصل وجود چنین الزام ها و راز آفرینش آنها سخن به میان آورده است. برای مثال، در آیة شریفة 32 سورة زخرف می فرماید:

«نَحْنُ قَسَمْنا بَیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ رَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِیًّا»؛ ماییم که وسیلة زندگی شان را در این جهان میان شان تقسیم کرده ایم و برخی را بر بعضی به مراتب برتری داده ایم تا یکدیگر را به کار گیرند.

در این آیه از تفاوت های طبیعی فردی و گروهی که پایه در سرشت انسان دارند و به طور قهری زمینه ساز نوعی تفاوت اجتماعی نیز می باشند سخن به میان آمده است و از آن به مثابة اهرمی برای ضرورت تقسیم کار اجتماعی ـ که زندگی اجتماعی بلکه فردی انسان در گرو آن است ـ یاد شده است. همین مفاد در آیة دیگر مطرح شده و راز وجود این نوع تفاوت ها را آزمودن انسان ها ذکر کرده است.25 در مورد این بیانات دو نکته شایان توجه است:

نخست آنکه مقصود از به کار گماردن برخی انسان ها از سوی برخی دیگر نیازمندی افراد و قشرهای مختلف جامعه به یکدیگر است به طوری که تقسیم کار اجتماعی صورت پذیرد و مدنی بالطبع بودن انسان جامة عمل پوشد؛ هرچند این تعبیر با تسخیر یک طرفه و استثمار هم سازگار است. روایات شریفه نیز مؤید همین معناست.26

دوم آنکه نباید این خواست تکوینی خدا را با خواست تشریعی آن یکی دانست و از وجود این تفاوت های طبیعی نتیجه گرفت که: نباید در جهت رفع سوء استفاده از تفاوت های اجتماعی برخاسته از این تفاوت های طبیعی، تلاش کرد. خدا هرگز نخواسته است که جمعی از انسان ها در فقر و جمعی در غنی باشند؛ جمعی آقا و جمعی برده باشند. جمعی از همة امکانات استفاده کنند و جمعی محروم باشند. چنین برداشتی یکی از موارد خلط بین ارادة تکوینی و تشریعی و استنباط نادرست تشریع از تکوین است. نه وجود تفاوت های تکوینی به معنی نفی لزوم تلاش برای رفع تفاوت های اجتماعی و کاهش اختلافات طبقاتی است و نه وجود آن دستورالعمل ها به معنی مطلوب نبودن آن تفاوت های طبیعی تکوینی است؛ چه آنکه فقدان آن تفاوت های طبیعی، تقسیم کار اجتماعی و به طور کلی زندگی اجتماعی بلکه زندگی فردی مطلوب قرآنی را غیرممکن و حداقل بسیار مشکل می سازد.27 به بیان دیگر این آیات از وجود چنین تفاوت هایی برای فراهم آمدن زمینة تقسیم کار و پیدایش و ادامه یافتن زندگی اجتماعی سخن می گوید، اما دربارة اینکه این تقسیم کار و تسخیر به چه شکل و شیوه ای انجام گیرد ساکت است و باید با استناد به دستورالعمل های دیگر شرعی آن را مشخص ساخت و وجود چنین زمینه ای به معنی تأیید یا تثبیت کلیة شیوه های تسخیر یا نوع خاصی از آن نیست.

نقش جرم در نپذیرفتن دعوت انبیا

رابطه بین ارتکاب جرائم و گردن فرازی در برابر دعوت انبیا و هدایت های الهی یکی دیگر از سنت های اجتماعی است که در آیات متعددی مطرح شده است. قرآن کریم در این آیات بر این نکته تأکید دارد که گروه ها و اقوامی که در طول زندگی به انواع جرائم آلوده شده اند، در برابر دعوت حق و درست انبیا ـ که با دلیل های روشن و رسایی همراه است ـ مقاومت کرده، استکبار می ورزند و حاضر به پذیرش و عمل به مقتضای آن نمی شوند. در آیات 13و14 سورة حجر به عنوان یک سنت کلی و عام از این رابطه یاد می کند و می فرماید:

«کَذلِکَ نَسْلُکُهُ فی قُلُوبِ الْمُجْرِمینَ * لا یُؤْمِنُونَ بِهِ وَقَدْ خَلَتْ سُنَّهًُْ اْلأَوَّلینَ»؛ [چنان که مجرمان در امت های گذشته دعوت پیامبران را نپذیرفتند و ایشان را استهزا کردند و ایمان نیاوردند] قرآن را در دل های مجرمان [امت تو ای پیامبر] وارد می کنیم [ولی] به آن ایمان نمی آورند؛ زیرا این یک سنت و رویة پیشینیان است [یعنی ایمان نیاوردن و در برابر انبیا گردن فرازی کردن؛ زیرا سنت الهی بر آن است که جرم مانع پذیرفتن حقایق می شود].

مشابه همین مضمون در آیات 200و201 سورة شعراء آمده است: «کَذلِکَ سَلَکْناهُ فی قُلُوبِ الْمُجْرِمینَ * لا یُؤْمِنُونَ بِهِ حَتّى یَرَوُا الْعَذابَ اْلأَلیمَ»؛ این چنین ما قرآن را در دل مجرمان گذراندیم ولی به قرآن ایمان نیاورند تا آنگاه که عذاب دردناک [جهنم] را مشاهده کنند.

در آیتی دیگر این سنت را در خصوص مستضعفان28 مطرح می سازد و ضمن بازگوی گفت وگوی مستکبران و مستضعفان در جهان آخرت می فرماید: مستکبران به مستضعفان می گویند مگر ما مانع شدیم که شما هدایت الهی بپذیرید پس از آنکه هدایت الهی توسط پیامبران برایتان آمد چنین نیست، بلکه شما خود مجرم بودید و عامل اصلی ایمان نیاوردن تان همان جرائمی بود که مرتکب شده بودید.29

در آیة 13 از سورة یونس(ع) پس از اشاره به هلاکت اقوام ستمکار گذشته که پیامبران الهی، دلیل های روشن و یقین آوری برایشان آوردند، می فرماید: «وَما کانُوا لِیُؤْمِنُوا کَذلِکَ نَجْزِی الْقَوْمَ الْمُجْرِمینَ»؛ این مجرمان که این چنین مجازات شدند، بر اثر جرائم خویش آمادة پذیرش دعوت پیامبران و ایمان آوردن به ایشان نبودند و زمینه های پذیرش و گرایش به آن حقایق را از بین برده بودند.

در آیة 133 اعراف پس از ذکر ناسپاسی بنی اسرائیل و نزول عقوبت های مختلف به عنوان نشانه های حقانیت دعوت آن حضرت که از آن با تعبیر آیات بینّات (نشانه های روشن) یاد می کند، چنین می فرماید: «فَاسْتَکْبَرُوا وَکانُوا قَوْماً مُجْرِمینَ؛ ایشان گردنکشی کردند و قومی مجرم بودند.»30

در آیات پیش گفته بر سه عنصر «مجرم بودن مخالفان هدایت الهی» «علیّت جرم برای مخالفت» و «وجود دلیل های روشن و یقین آور» تأکید شده است. دو عنصر اول همان چیزی است که دو محور سنّت الهی را تشکیل می دهد31 ولی عنصر سوم به یک نکتة حساس و شایان توجه اشاره دارد و آن اینکه نباید مخالفت مجرمان با پیامبران را تا حد یک نزاع شخصی یا یک موضع گیری برخاسته از جهل یا شک و تردید در حقانیت مسئلة مورد نزاع تقلیل داد و یا آن را در خصوصیت و ویژگی دعوت انبیا [به عنوان یک دعوت دینی] محدود ساخت، بلکه ارتکاب جرم زمینة حق طلبی و تسلیم حقایق شدن را در انسان از بین می برد و در این صورت معیار پذیرفتن یا نپذیرفتن یک واقعیت برای او درست یا نادرست و مطابق با واقع یا غیرمطابق با واقع بودن نیست، بلکه چنین جماعت هایی واقعیت ها را تا جایی که با روحیات جرم انگیز و ارتکاب جرم شان سازگار است می پذیرند، آن هم به سبب سازگاری با جرم شان. بنابراین، نباید در تحلیل چنین برخوردهایی ساده اندیشی کرد و با غفلت از نقش اساسی جرائم ایشان به تجزیه و تحلیل واکنش هایشان پرداخت. قرآن مجید در آیة 116 سورة هود با اشاره به این حقیقت می فرماید: «وَاتَّبَعَ الَّذینَ ظَلَمُوا ما أُتْرِفُوا فیهِ وَکانُوا مُجْرِمینَ؛ آنان که ستم کردند در پی رفاه طلبی خود رفتند و قومی مجرم بودند.»

در آیات فراوان دیگر ما شاهد ذکر موارد و مصادیق جرم و به تعبیری مشخصه های جرم و نقش آن در معارضه با دعوت های اصلاحی و حق طلبانه هستیم. از جملة این موارد که در آیة اخیر هم بدان اشاره شده بود، معارضة مترفین است که در آیات متعدد در کانون توجه قرار گرفته نظیر آیة شریفة 34 سبأ که در ادامه بیانات همان آیه اخیر می فرماید: «وَما أَرْسَلْنا فی قَرْیَهًٍْ مِنْ نَذیرٍ إِلاّ قالَ مُتْرَفُوها إِنّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ کافِرُونَ»؛ ما در هیچ جماعتی بیم دهنده ای [پیامبری] نفرستادیم مگر آنکه رفاه طلبان آن جماعت گفتند ما به پیامی که آورده اید کفر می ورزیم. و مانند آیة 23 زخرف که می فرماید: رفاه طلبان در برابر دعوت همة پیامبران می گفتند ما نیاکان خویش را بر طریقتی یافته ایم و به ایشان اقتدا می کنیم. قرآن مجید در ادامة این آیه با اشاره به همان نکتة اساسی می فرماید: پیامبر! به رفاه طلبان بگو آیا اگر آیین و طریقتی هدایتگرتر از طریقت نیاکان شما برایتان آورده باشم باز هم دنباله رو پدرانتان خواهید بود؟! و سپس به نقل پاسخ مترفان پرداخته که می گویند: ما به پیامی که آورده اید و به آیینی که برای دعوت به آن فرستاده شده اید کافریم.

ظلم،32 برتری طلبی،33 تجاوزگری، تداوم گناه،34 حسد،35 فسق،36 برخی دیگر از مصادیق جرم است که زمینة پذیرش حق را از بین می برد. این شاخص ها مسئلة ارتباط جرم با معارضه و مقابله با حقایق را از حد یک قانون کلی که دارای معیار و شاخص های معین نباشد خارج می سازد و در سطح قوانینی قرار می دهد که می توان مصادیق آن را شناخت و پیش بینی مشروط را در پرتو آن به دست آورد و نیز جنبة کاربردی آن را قوت می بخشد.

پیدایش فرقه های انحرافی بر اثر فزون خواهی عالمان

یکی از مسائل مهم اجتماعی، چگونگی شکل گیری فرقه های انحرافی در ادیان آسمانی است که دیدگاه های مختلفی دربارة آن مطرح است. برخی آن را معلول ابهام در متن دین شمرده و شماری آن را به طبیعت انسانی و ناتوانی در فهم واحد از متون دینی مرتبط دانسته اند. دیدگاه سومی پایین بودن سطح فرهنگی پیروان ادیان را علت پیدایش فرقه های انحرافی دانسته است. ولی قرآن کریم این اختلافات را برخاسته از فزون خواهی برخی عالمان دین می داند.

در آیة 213 سورة بقره ابتدا از امت واحده و یکسان بودن انسان ها در مقطعی از تاریخ بشر سخن می گوید و سپس از اختلاف و نزاع ایشان و بعثت پیامبران به منظور هدایت و حل اختلاف ایشان سخن به میان می آورد، آنگاه دربارة اختلاف در دین و پیدایش فرقه های انحرافی و بدعت گذار چنین می فرماید: «وَمَا اخْتَلَفَ فِیهِ إِلاَّ الَّذِینَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ» (بقره: 213)؛ تنها آنان که کتاب های آسمانی به آنان داده شده بود در آیین و تعالیم پیامبران اختلاف کردند و علت آن هم تجاوزطلبی و افزون خواهی است.

این قسمت از آیة شریفه به سه عنصر اساسی در پیدایش فرق های انحرافی اشاره دارد: نخست آنکه انحراف در ادیان و پیدایش فرقه های ساختگی توسط رهبران و آگاهان از دین پس از پیامبران رخ می دهد نه آنکه تودة مردم دست به چنین فرقه سازی بزنند.

دوم آنکه پیدایش چنین فرقه هایی را نباید معلول ابهام در تعالیم انبیا و دعوت دینی دانست، بلکه این انحراف ها پس از روشن شدن و روشن بودن حقایق دینی برای بدعت گذاران رخ داده است؛ هرچند ممکن و معمولاً چنین است که بدعت گذاران ابهام در بیانات دینی را دستاویز قرار می دهند یا با سوءاستفاده از بیانات دینی و تفسیرهای نادرست از آن، این گونه فرقه های انحرافی را پایه می گذارند.

سوم آنکه ریشة پیدایش چنین انحرافی در دین افزون طلبی و تجاوزگری است و آنان که درصدد دستیابی هرچه بیشتر به موقعیت های اجتماعی هستند، فرقه گرایی را به منظور دستیابی به چنین مقاصدی پدید می آورند و با تحریف ادیان الهی در پیِ حفظ مقام و منزلت اجتماعی خویش یا دستیابی به موقعیت و مقام یا ثروتی بیشتر از دیگران هستند.

البته انتساب پیدایش چنین فرقه هایی به برخی عالمان دینی هیچ منافاتی با نقش قدرت های استعماری در پایه ریزی برخی از فرقه های استعماری ندارند؛ چه آنکه استعمارگران نیز اهداف شوم خود را از طریق همین رهبران آلوده عملی می سازند و جز با پشتوانة چنین عناصر ناپاکی به اهداف خود در این خصوص دست نمی یابند.

در آیات دیگر به پیدایش فرقه های مختلف و اختلاف در تعالیم دینی اهل کتاب، خاصه بنی اسرائیل، می پردازد و به عنوان نمونه های سنت عام به وابستگی این اختلاف و نزاع به تجاوزطلبی یا حب ریاست اشاره می کند؛ همچنین در برخی آیات این فرقه گرایی و اختلاف را مایة ایجاد تردید برای نسل های بعدی می داند.37

نتیجه گیری

1. رویکرد اجتماعی و به ویژه جامعه شناختی به سنت های اجتماعی قرآن در تبیین زوایای اجتماعی این سنت ها و کاربردی ساختن و بهر گیری از آنها در اسلامی سازی علوم اجتماعی و مهندسی اجتماعی جامعة اسلامی سودمند است. البته در این رویکرد نباید از مبانی هستی شناختی، انسان شناختی معرفت شناختی، روشن شناختی و فلسفة اجتماعی اسلامی غفلت ورزید.

2. خداوند متعال برای هدایت انسان ها از سه عامل استفاده کرده است: الف. پیامبران را با بیان روشن و مستدل و معجزات به سوی انسان ها گسیل می دارد؛ ب. انسان ها را به مشکلات گرفتار می سازد تا به لحاظ روحی متوجه درگاه خدا شوند و نیز با درخواست رفع مشکلات از بت ها و بی اثر بودن آنان به نادرستی آیین خود پی برند؛ ج. پیامبران نیز با معاندة علنی با بت ها و احیاناً درهم شکستن آنها نشان می دهند که بت ها نقشی در جهان ندارند و از قداست برخوردار نیستند. مشرکان بر اثر انس با گناه و بهره نبردن از قدرت عقلانی خویش و فریبکاری و توطئة سران کفر پیامبران را تکذیب می کنند و خداوند طبق سنت خویش آنان را نابود می سازد.

3. کشمکش اجتماعی موجب از بین رفتن اقتدار اجتماعی و از بین رفتن انگیزة فداکاری و استقامت در راه حق می شود و وفاق اجتماعی کامل، تنها در پرتو آیین حق و خدامحوری به دست می آید.

4. الزام های حیاتی اموری ضروری برای سامان یافتن زندگی اجتماعی است و تفاوت های طبیعی فردی و اجتماعی به عنوان یکی از الزام های حیاتی برای تحقق تقسیم کار اجتماعی و ادامه یافتن زندگی جمعی است و نباید از آن برای توجیه بی عدالتی های اجتماعی سوء استفاده شود.

5. انس و عادت به جرم و گناه عامل نپذیرفتن حق و مبارزه با آن است و مخالفت با قرآن کریم نیز به همین دلیل صورت می گیرد.

6. علل پیدایش فرق انحرافی ابهام در تعالیم دعوت انبیا یا ناتوانی بشر از درک و دستیابی به حقایق نیست، بلکه چنین فرقه هایی را رهبران فاسد و افزون خواه با تحریف دین پدید می آورند و بهره نگرفتن از قدرت عقلایی و تزویر حاکمان زمینه ساز چنین انحراف هایی است.

منابع

ابن فارس، احمد، ترتیب مقاییس اللغة، قم، مرکز دراسات الحوزة و الجامعة، 1378.

بیرو آلن، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه: باقر ساروانی، تهران، کیهان، 1366.

پاشایی، ع، فرهنگ اندیشه نو، تهران، مازیار، 1369.

حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، چ دوم، قم، مؤسسة آل البیت(ع) لاحیاء التراث، 1414ق.

دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، 1373.

رشیدرضا، محمد، المنار فی تفسیر القرآن، چ 7، بیروت، دار المعرفة، بی تا.

روسک جوزف و وران رولند، مقدمه ای به جامعه شناسی، ترجمه: بهروز نبوی، احمد کریمی، تهران، کتابخانه فرزین، 1353.

زمخشری، محمود، اساس البلاغة، بی نا، بی جا، بی تا.

صدر، سیدمحمدباقر، مقدمات فی التفسیر الموضوعی، بیروت، دار التوجیه الاسلامی، 1400ق.

ـــــ ، المدرسة القرآنیه، قم، مرکز الابحاث و الدراسات التخصصیه للشهید الصدر، 1421.

صدوق، محمدبن علی، ثواب الاعمال، چ دوم، قم، منشورات رضی، 1368.

فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1426ق.

مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج 71، تهران، المکتبة الاسلامیة، 1362.

مصباح، محمدتقی، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1379.

ـــــ، معارف قرآن 3 ـ 1، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1380.

مهری عراقی، محمود و دیگران، مبانی جامعه شناسی، تهران، سمت، 1373.

* استاد مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) quranmag@qabas.net

دریافت: 6/6/1390 ـ پذیرش:18/10/1390

1. انعام: 11؛ نمل: 69؛ عنکبوت: 20؛ روم: 42.

2. ر.ک: منابع لغوی و از جمله ابن فارس، مقاییس اللغة؛ خلیل الفراهیدی، کتاب العین؛ محمود زمخشری، اساس البلاغه؛ علی اکبر دهخدا، لغت نامه دهخدا.

3. شیخ صدوق، ثواب الاعمال، ص 132؛ شیخ حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ج 16، ص 174.

4. ر.ک: محمدتقی مصباح، معارف قرآن، 3 ـ 1، ص 106ـ124.

5. در این دسته آیات معمولاً در همان آیه یا آیات قبل و بعد آن، به عامل اصلی تحقق آن روند اشاره می‏شود؛ نکته‏ای که از این قالب بیانی به دست می‏آید آن است که سنت مندرج در این قالب موارد فراوانی داشته و بسیار تکرار شده است و در این صورت با بررسی‏های اجتماعی از طریق مشاهده مستقیم و غیرمستقیم می‏توان نمونه‏های متعدد مؤید چنین سنتی را به دست آرود.

6. این آیه شریفه دست کم دلالت بر زمینه بودن میگساری و قماربازی برای پیدایش اختلاف، دشمنی و کینه‏ورزی بین افراد جامعه دارد.

7. بنابر آن‏که مقصود از «جنات» و «انهار» بهشت و نهرهای بهشتی نباشد.

8. به عنوان نمونه، ر.ک: آیات شریفه سوره شعراء.

9. «کَذلِکَ نَسْلُکُهُ فی قُلُوبِ الْمُجْرِمینَ* لا یُؤْمِنُونَ بِهِ وَقَدْ خَلَتْ سُنَّهًُْ اْلأَوَّلینَ» (حجر: 12-13).

10. «وَجَحَدُوا بِها وَاسْتَیْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَعُلُوّاً» (نمل: 14).

11. جامعه‏شناسان نیز به جهت ترس از حصول وفقه در روند زندگی اجتماعی، یکی از عوامل متفاوت در برابر تغییرات اجتماعی دانسته‏اند.

12. در این بیان ـ چنان‏که مقتضای ساخت اجتماعی است و در تبیین سایر آیات مربوط به سنت‏های اجتماعی نیز عمل شده ـ بر بعد اجتماعی مسئله تکیه شده است، ولی نباید به معنای کم اهمیت بودن عوامل و روابط فردی و روانی مسئله در همین باب تلقی شود.

13. طبیعی بودن مخالفت با پیامبران(ع) به معنای معذور بودن و بی‏گناه بودن مخالفان در این معارضه نیست؛ بلکه به دلیل وجود زمینه‏هایی است که مخالفان خود بر اثر اعمال ناشایست خویش فراهم ساخته‏اند و با وجود آن زمینه‏ها چنین پیامدهایی طبیعی است.

14. رفاه و برخورداری از مواهب الهی گاه به عنوان پاداش ایمان و تقوای یک ملت به ایشان ارزانی داده می‏شود و گاه به منظور استدراج و زمینه ترک‏تازی مجرمان را فراهم ساختن؛ چنان‏که مصیبت‏ها و گرفتاری‏ها نیز گاه برای واهم ساختن زمینه برای تنبه و هدایت و گاه به عنوان کیفر گناهان به انسان‏ها می‏رسد. به عنوان مثال آیات 96 سوره اعراف، 66 سوره مائده، 16 سوره جن، 50 ـ 52 سوره هود و 6ـ 12 سوره نوح نعمت از نوع اول و آیات 42ـ 44 سوره انعام از نوع دوم را بیان می‏کند.

15. (Social confhct) اختلاف در اندیشه و منافعی که به تعارض آشکار همراه با نزاع و خشونت باشد کشمکش اجتماعی نامیده می شود.

16. برای اطلاع بیشتر در باب مقصود از واژگان وفاق اجتماعی، همبستگی اجتماعی و یکپارچگی اجتماعی، ر.ک: مقدمه ای به جامعه شناسی؛ معجم علم الاجتماع؛ فرهنگ علوم اجتماعی؛ فرهنگ اندیشه نو؛ فرهنگ جامعه شناسی؛ دائرةالمعارف علوم اجتماعی؛ زمینه جامعه شناسی و مبانی جامعه شناسی.

17. در روایاتی که از پیامبر گرامی اسلام(ص) نقل شده است، ضمن بیم دادن نسبت به تسلط بیگانگان بر امت اسلام بر اثر سستی و ضعف، دنیاپرستی و کراهت، مرگ را ریشه و عامل آن می داند. قال رسول الله(ص): یوشک ان تداعی علیکم الامم کما تداعی الاکه الی قصعتها ... فقال قال و من قتله نحن یومئذ قال بل انتم یومئذ کثیر ولکنکم غثاء کفثاء السائل وسینز عن الله من صدورکم عدوکم المهایه منکم ویتفدفن فی قلوبکم الوهن قال قائل یا رسول الله وما الوهن قال حب الدنیا وکراهیهًْ الموت (رشید رضا، المنار، ج 7، ص 496).

18. مقصود ما در واژه اقتدار اجتماعی، اصطلاح خاص جامعه شناختی آن نیست؛ بلکه مرادمان عظمت و مجد یک ملت است که یک نوع آن در اقتدار اجتماعی رهبران جامعه جلوه گر می شود.

19. هرچند آیه شریفه در ضمن بیان یک دستورالعمل اساسی در خصوص جنگ به بیان این واقعیت پرداخته، ولی چنان که در علم اصول به اثبات رسیده است، مورد نمی تواند مخصص باشد و تعلیل تعمیم دهنده و تخصیص زننده می باشد و الغاء خصوصیت نسبت به جنگ به خوبی امکان پذیر است. گذشته از آن که نحوه بیان، نحوه بیان یک رابطه کلی استثناءناپذیر است.

20. (Sacial Integraion) یکپارچگی اجتماعی درهم تنیدگی اعضای یک گروه اجتماعی است که وحدت مستحکمی را در میان آنان به وجود آورد.

21. (Social Consensus) وفاق اجتماعی وحدت جمعی از مردم در عقاید و ارزش های دامنه دار و ریشه دار است.

22. Sobdarity

23. جمله «وکنتم علی شفاعهًْ من النار» اگر ناظر به بعد معنوی و اخروی باشد، مقصود آن خواهد بود که شما بر اثر کفر در لبة پرتگاه سقوط در آتش جهنم بودید، ولی اگر بعد این جهانی منظور باشد آن چه در متن آمد مراد می باشد و بعید نیست که هر دو اراده شده باشد و در هر حال سیاق آیات دلالت بر آن دارد که بعد این جهانی حتماً مورد نظر است.

24. Obligations

25. انعام: 166.

26. ر.ک: نهج البلاغه، نامه 53.

27. جهت توضیح بیشتر در این باب ر.ک: محمدتقی مصباح، جامعه در تاریخ، ص 257-271.

28. مستضعف در قرآن به دو معناست: مستضعف فکری که توان شناخت حق را ندارند، و مستضعف اجتماعی که تحت فشارهای اجتماعی نمی تواند به وظیفه خود عمل کند.

29. «قالَ الَّذینَ اسْتَکْبَرُوا لِلَّذینَ اسْتُضْعِفُوا أَ نَحْنُ صَدَدْناکُمْ عَنِ الْهُدى‏ بَعْدَ إِذْ جاءَکُمْ بَلْ کُنْتُمْ مُجْرِمینَ»(سبأ: 32)، مشابه آن آیه 31 سوره جاثیه است که می فرماید: «وَأَمَّا الَّذینَ کَفَرُوا أَفَلَمْ تَکُنْ آیاتی تُتْلى‏ عَلَیْکُمْ فَاسْتَکْبَرْتُمْ وَکُنْتُمْ قَوْماً مُجْرِمینَ؛ و اما آنان که کفر ورزیدند، به ایشان گفته می شود آیا آیات هواداری و نشانه های روشن من (خدا) بر شما تلاوت نشد و استکبار ورزیده و قومی مجرم بودید.»

30. مشابه آیه فوق، آیه 75 سوره یونس است که علت استکبار فرعون در برابر آیات روشنی که موسی و هارون بر ایشان آوردند، مجرم بودن ایشان معرفی می کند.

31. در آغاز بحث گذشت که سنت ها از یک سو به خدا منسوب هستند و از سوی دیگر بیانگر فعالیت اختیاری انسان ها هستند. در اینجا نیز محور اول از فعالیت اختیاری انسان و محور دوم از انتساب سنت علت جرم برای مخالفت به خداوند سخن می گوید.

32. «وَجَحَدُوا بِها وَاسْتَیْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوّاً» (نمل: 14).

33. «وَما یُکَذِّبُ بِهِ إِلاّ کُلُّ مُعْتَدٍ أَثیمٍ» (مطففین: 12).

34. «حَسَدًا مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ» (بقره: 109)؛ «بَغْیًا أَنْ یُنَزِّلَ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلى‏ مَنْ یَشاءُ» (بقره: 90)؛ «وَما یَکْفُرُ بِها إِلاَّ الْفاسِقُونَ» (بقره: 99)؛ «وَما یُکَذِّبُ بِهِ إِلاّ کُلُّ مُعْتَدٍ أَثیمٍ» (مطففین: 12).

35. بقره: 109.

36. بقره: 99.

37. ر.ک: آل عمران: 19؛ شوری: 14؛ جاثیه: 17.