سال پانزدهم، شماره اول، پياپي 28، بهار و تابستان 1401، ص7-24
* احمد فربهي
/ دانشجوي دكتري علوم قرآن پژوهشگاه حوزه و دانشگاه ahmadfarbehi@rihu.ac.ir
محمدباقر سعيدي روشن/ دانشيار گروه قرآن‌پژوهي پژوهشگاه حوزه و دانشگاه mbsaeidi@gmail.com
علي‌اكبر بابايي/ دانشيار گروه قرآن‌پژوهي پژوهشگاه حوزه و دانشگاه ababayi@rihu.ac.ir
حميد آريان/ دانشيار گروه تفسير و علوم قرآن مؤسسة آموزشي و پژوهشي امام خميني(ره) Aryan@iki.ac.ir
دريافت: 05/02/1401 ـ پذيرش: 08/06/1401
چکيده
«تفسير فلسفي»، تعبير مستحدثي است که فارغ از صحت و سقم اين ترکيب، گاه بهمعناي «تحميل باورهاي فلسفي بر قرآن» و گاه بهمعناي «کاربرد معلومات فلسفي در فهم و تفسير قرآن» و گاه بهمعناي «تفسير موضوعي آيات فلسفي» و امثال آن به‌کار مي‌رود. اين مقاله به روش توصيفي ـ تحليلي و در بخش‌هايي به روش «تاريخي ـ تطبيقي» تلقي‌هاي گوناگون از عنوان «تفسير فلسفي» را بررسي و نيز منطق به‌کارگيري آنها در مقام تفسير آيات قرآني را به اجمال ارزيابي کرده است. حاصل پژوهش نشان مي‌دهد: تعبير «تفسير فلسفي» مسامحي بوده و تلقي آن به‌عنوان گونه يا روشي تفسيري موجه نيست. در ميان انديشمندان مسلمان، صدرالمتألهين با اصرار بر «ظاهرگرايي طريقي»، ظاهر را به کمک معلومات فلسفي، طريقي به سوي کشف حقايق قرآني قرار داد و بدين‌‌سان، هم بر ضرورت کاربرد معلومات فلسفي تأکيد کرد و هم با تحفظ بر ظواهر قرآن، گرايش به تحميل آراء فلسفي بر آيات را نفي نمود. او به تفسير موضوعي آيات فلسفي غناي جديدي بخشيد و معلومات فلسفي را قرينه‌اي براي فهم مقصود و مراد برخي آيات قرآني قرار داد. علامه طباطبائي در تفسير «الميزان» در جهت روشمند کردن آن کوشيد. ايشان معلومات فلسفي را طريقي به سوي فهم لايه‌هاي معارف قرآني مي‌دانست و بر ضرورت بهره‌مندي از معلومات فلسفي در کشف دلالت‌ها و فهم معناي مراد برخي آيات، بدون تحميل و ضميمه کردن تأکيد داشت. حکماي مفسر از معلومات فلسفي در جهت يافتن موضوعات فلسفي در آيات و انسجام‌بخشي به آنها و نيز به‌عنوان «قرينه صارفه» در کشف تحليل منطقي مضامين قرآني و استنباط لايه‌هاي معنايي برخي آيات و کشف استلزامات معنايي تعدادي از آيات استفاده کرده‌اند. نيز لزوم پرهيز از تحميلِ آراء فلسفي بر آيات قرآني و بهره‌مندي از حقايق وحياني در تنقيح و تکميل انديشه‌ورزي‌هاي فلسفي از دستاوردهاي جانبي اين پژوهش است.
کليدواژه‌ها: معلومات فلسفي، تفسير عقلي، عقل‌گرايي در تفسير، تفسير فلسفي، نقد تفسير فلسفي.